تبعات ویرانگر آلودگی رود ارس توسط ارمنستان در استانهای آذربایجان شرقی، غربی و اردبیل
راه‌حل طرح
نویسنده: شهرام افشار
در حالی که بیش از دو دهه است، پساب‌های صنعتی کارخانجات ارمنستان و نیروگاه هسته‌ای این کشور به رود ارس می‌ریزد و تبعات ویرانگری در استانهای آذربایجان شرقی، غربی و اردبیل بر جا گذاشته، به دلیل مماشات دولت ایران با ارمنستان، تا کنون اقدام قاطعانه‌ای در این باره صورت نگرفته است.
رودخانه ارس یا آراز از کوه‌های بینگول ترکیه سرچشمه می‌گیرد و به دریای خزر می‌ریزد. این رود در مرز مشترک ایران، آذربایجان و ارمنستان قرار دارد. رود ارس منبع تأمین آب شرب شمار زیادی از شهرها و روستاهای آذربایجان غربی، شرقی و اردبیل و زمین‌های کشاورزی این استانها است. مردم استان اردبیل در پایین دست و انتهای مسیر رود ارس هستند و بیشترین تاثیرپذیری را از این رود دارند. آب شرب بیش از ۳۵۰ هزار نفر از مردم استان اردبیل از این رود تامین می‌شود و بخش قابل توجهی از کشاورزی شمال استان اردبیل از جمله شرکت کشت و صنعت مغان با دهها هزار هکتار زمین زیر کشت، وابسته به این رودخانه است.
اوایل اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۲، برای چندمین بار پیاپی طی سال‌های اخیر، ویدیوهایی از آلودگی شیمیایی رود ارس و سبز رنگ شدن آب این رود، در فضای مجازی انتشار یافت که سبب نگرانی شدید مردم منطقه شد. با وجود سکوت چندین روزه مسئولان دولتی، در نهایت تحت فشار افکار عمومی، سخنگوی صنعت آب کشور در ۲۰ اردیبهشت‌ماه، در گفت و گو با ایلنا، آلایندگی رود ارس توسط ارمنستان را تایید کرد و گفت «برخی معادن ارمنستان» که رودخانه را آلوده می‌کنند، شناسایی شدند و سازمان حفاظت محیط زیست «مذاکراتی با طرف ارمنی دارد که بتوانند مشکل را حل کنند.» فیروز قاسم‌زاده، با بیان اینکه «این قضیه سابقه زیادی دارد»، گفت در این باره «ایران از حدود ۱۰ سال پیش با ارمنستان مذاکرات جدی داشت.»
علل و منابع آلودگی رود ارس
-پساب‌های حاصل از نیروگاه هسته‌ای متسامور ارمنستان:
نیروگاه هسته‌ای فرسوده متسامور ارمنستان یکی از منابع اصلی آلایندگی رود ارس است. کمیسیون توسعه پایدار اتاق بازرگانی ایران در دیماه ۱۴۰۱ با انتشار پژوهشی اعلام کرد که ادامه فعالیت نیروگاه اتمی «متسامور» ارمنستان باعث آلودگی آب رودخانه ارس در سال‌های اخیر شده است. سایت جماران نیز در مرداد ۱۳۹۴ به نقل از عضو هیئت رئیسه فراکسیون محیط زیست مجلس ایران، از آلودگی آب رود ارس توسط پساب‌های رادیواکتیو نیروگاه اتمی متسامور ارمنستان خبر داد. دکتر افشار سلیمانی، سفیر سابق ایران در آذربایجان هم در سال ۲۰۱۷ در مصاحبه با «آناتولی» نسبت به نشت مواد رادیواکتیو از نیروگاه هسته‌ای «قدیمی و غیراستاندارد» ارمنستان به رود ارس و تاثیر آن بر شمال غرب ایران هشدار داد.
نشریه نشنال جئوگرافیک نیروگاه اتمی متسامور ارمنستان را «خطرناک‌ترین نیروگاه اتمی جهان» معرفی کرده و آن را از نیروگاه اتمی فوکوشیما خطرناک‌تر توصیف کرده است. فاز اول این نیروگاه در دوره شوروی و در سال ۱۹۷۶ ساخته شد. در سال‌های بعد نیز، فاز دو و سه آن افتتاح شد. وقوع زلزله‌ای در سال ۱۹۸۸ در ۷۵ کیلومتری این نیروگاه، رهبران شوروی را به هراس انداخت و به دلیل صدمات وارده به نیروگاه و از کار انداختن آن، فعالیت این نیروگاه متوقف شد. اما ارمنستان همچنان از نیروگاه فرسوده متسامور برای تولید برق استفاده می‌کند و پساب‌های آن را به ارس می‌ریزد.
-پساب‌های کارخانجات معادن مس و مولیبدن ارمنستان:
پساب‌های کارخانجات معادن مس و مولیبدن ارمنستان نیز از منابع اصلی رود ارس هستند. سعید شبستری خیابانی معاون سیاسی و امنیتی استاندار آذربایجان شرقی در سال ۱۳۹۳، نشت پساب کارخانه مس ارمنستان به رود ارس را «نگران کننده» خواند و آن را تهدیدی برای کشاورزی منطقه قلمداد کرد. در سال ۱۳۹۸ هم حمید قاسمی، مدیرکل محیط زیست آذربایجان شرقی اعلام کرد ارمنستان در نزدیکی ارس، معادن مس و مولیبدن دارد که پساب آنها را به ارس هدایت می کند. او افزود: «آلایندگی ارس از جانب ارمنستان از نوع فلزات سنگین مس و مولیبدن است و با توجه به اینکه فلزات سنگین حالت تجمعی دارند و از بین نمی روند، در خاک و به تبع آن در گیاهان و بدن موجودات زنده رسوب می کند و به بدن انسان منتقل می شود.»
دکتر احمد بایبوردی، استاد دانشگاه و پژوهشگر حوزه کشاورزی نیز با بیان اینکه «من فعالیت کارخانه های ارمنستان را از نزدیک مشاهده کرده‌ام»، می‌گوید: «به طور قطع می‌گویم که پساب این کارخانه‌ها به ارس سرازیر می‌شود و سبز شدن آب ارس نیز به دلیل غلظت بالای فلز سنگین است زیرا اکسید مس موجب می‌شود رنگ آب سبز شود.»
تبعات آلودگی رود ارس
-مرگ ماهی ها و آبزیان:
مرگ دسته جمعی ماهی ها در رود ارس بر اثر آلودگی‌های ناشی از پساب‌های صنعتی ارمنستان، در سال‌های گذشته بارها خبرساز شده است که بزرگترین آنها مربوط به سال ۹۶ بود و طی آن هزاران قطعه ماهی در رودخانه ارس و سد خداآفرین تلف شدند. این شرایط کمابیش در منطقه حکمفرماست و بوی تعفن ناشی از مرگ و میر آبزیان و ماهی‌ها در حاشیه رود ارس در برخی از مواقع تا حدی شدید است که ساکنان محلی خودشان این لاشه‌ها را دفن می‌کنند تا آلودگی محیطی بیشتر نشود.
-تاثیر آلودگی ارس بر اقتصاد منطقه
مرگ پیاپی ماهی‌ها در حاشیه رود ارس و انتشار خبر آن در منطقه، موجب تعطیلی شمار زیادی از ماهی‌فروش‌ها و رستوران‌های فعال این منطقه گردیده است. مردم محلی و گردشگران به سلامت ماهی‌های محلی اعتماد ندارند و از خرید و مصرف آن پرهیز می‌کنند. به همین دلیل صنعت پرورش ماهی، گردشگری و رستوران‌داری این منطقه به‌شدت آسیب دیده است.
-نابودی کشاورزی منطقه
آلودگی رود ارس صنعت کشاورزی استانهای آذربایجان غربی، شرقی و اردبیل را نیز تحت تاثیر قرار داده است. نتایج این آلودگی تنها به روستاهای مرزی نزدیک با ارمنستان محدود نمی‌شود بلکه کیلومترها پایین‌تر، در باغات گردیان هادیشهر شهرستان جلفا که فاصله زیادی با ارس دارد نیز تاثیرات زیانبار آن قابل مشاهده است. در این منطقه دهها هکتار از باغات مردم به دلیل آلودگی رود ارس در حال خشک شدند هستند. ناصر شهرتی، از باغداران این منطقه در سال ۹۸ به روزنامه همشهری گفت: «درختان دیگر آن طراوت و ثمردهی قبل را ندارند. امسال برداشت محصول انگورمان اصلا خوب نبود و سال گذشته هم آلبالوهای باغ قبل از برداشت خشک شدند. با کارشناسان متعددی مشورت و کودهای گرانی هم خریدیم، اما موثر نبود. همه می‌گویند آلودگی آب رودخانه و مشکلات خاک سبب افت کیفیت محصولات باغی شده است و این تنها مشکل من نیست، بلکه بسیاری از همسایگان‌مان هم با این معضل مواجهند.» او می گوید: «بخشی از آبی را که از رودخانه ارس به باغ وارد می‌شود در استخر ذخیره می‌کنیم، اما آب به‌شدت آلوده و بدبو است و رنگ سبز و گاهی آبی هم دارد. تفاوت این آب با آب‌های چاهی به وضوح قابل مشاهده است.»
-شیوع سرطان و بیماری‌های گوارشی در منطقه
فلزات سنگین و سمی ناشی از پساب‌های صنعتی از بین نمی‌روند، بلکه به‌تدریج به بافت گیاهان، آبزیان و خاک نفوذ می‌کنند و در فراینده‌های ثانویه سلامت انسان‌ها را هم تحت تاثیر قرار می‌دهند. در طی دو دهه بی تفاوتی مسئولان نسبت به این موضوع، مواد خطرناک ناشی از پساب‌های صنعتی ارمنستان موجب بروز سونامی سرطان و بیماری‌های گوارشی در استانهای جنوبی ارس شده است. در ۱۱ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۲ دکتر محمدجعفر زاده معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی استان اردبیل گفت: «اردبیل دارای رتبه اول سرطان معده در بین استانها است.» در مهرماه ۱۳۹۶ نیز شکور پورحسین، نماینده مردم پارس‌آباد و بیله سوار، با بیان اینکه آلودگی ارس موجب بروز «سونامی سرطان» در شمال استان اردبیل شده، گفت: «گمانه‌زنی‌ها گواه این موضوع است که حجم بالای فلزات سنگین رود ارس به دلیل پسماند صنعتی ارمنستان منجر به شیوع سرطان شده است.»
آبان‌ماه سال ۱۳۹۸ هم دکتر عباس یزدان‌بد، فوق تخصص گوارش و عضو «انجمن گوارش و کبد ایران» به ایرنا گفت: «سرطان معده در استانهای واقع در حاشیه شمالی کشور شامل استانهای اردبیل، آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی شیوع بسیار بالایی دارد و میزان بروز سرطان معده در این استانها در مردان ۵۰ و در زنان ۲۵ در هر ۱۰۰ هزار نفر در هر سال است.» پویا مجرد، نماینده اردبیل در شورای عالی استان نیز در تیرماه ۱۳۹۹ به ایلنا گفت: «بر اثر پساب کارخانه‌های صنعتی کشور ارمنستان که وارد آب مصرفی این منطقه می‌شود اکثر مردم به بیماری سرطان مبتلا شده اند.»
راهکارها
-فشار بر مسئولان ارمنستان:
مسئولان و نمایندگان استان های آذربایجان شرقی، غربی و اردبیل مماشات دولتی با ارمنستان را دلیل آلوده کردن مکرر رود ارس توسط ارمنستان می‌دانند. محمد حسن‌نژاد، نماینده مرند و جلفا در سال ۱۳۹۸ اعلام کرد وزارت امور خارجه کشورمان «بخاطر حفظ رابطه با ارمنستان» آلودگی رود ارس توسط ارمنستان را مسکوت گذاشته است. نادر قاضی‌پور، نماینده ارومیه هم «سهل‌انگاری» مسئولان دولتی ایران را دلیل بی‌توجهی ارمنستان به این موضوع دانسته بود. بنابراین ضروری است شهروندان و رسانه‌ها با تحت فشار قرار دادن مسئولان دولتی، ارمنستان را در این خصوص پاسخگو کنند و مانع تکرار چنین اقداماتی شوند.
-بازچرخانی پساب‌های صنعتی:
طبق توافق سال ۱۳۹۲ کمیته‌های مشترک ایران و ارمنستان، این کشور باید با بازچرخانی پساب‌های صنعتی، آب را دوباره در همان صنایع و معادن به مصرف برساند تا با تصفیه‌هایی که انجام می‌شود، مواد آلاینده را حذف کنند. در همان زمان وزیر محیط زیست ارمنستان ادعا کرد این کشور به منظور جلوگیری از ادامه آلایندگی کارخانه مس این کشور در رودخانه ارس، تأسیسات «بازچرخانی فاضلاب» در این کارخانه ایجاد کرده است. اما علیرغم گذشته یک دهه، همچنان پساب‌های صنعتی ارمنستان به رود ارس سراز می‌شود. مسئولان دولتی ایران باید ارمنستان را در خصوص بازچرخانی پساب‌های صنعتی مجاب کنند.
-رصد آنلاین مراکز آلاینده رود ارس در ارمنستان:
یکی دیگر از توافقات نشست هیئت‌های ایران و ارمنستان در سال ۱۳۹۲، رصد آنلاین مراکز آلاینده رود ارس در ارمنستان بود. طبق این توافقات، طرف ارمنی متعهد شده بود، کارخانه‌های آلاینده این کشور را به سیستم‌های پایش آلودگی مجهز کند و با راه‌اندازی یک سامانه مانیتورینگ آنلاین در سدهای باطله که پساب‌ها در آن جمع می‌شود، هر دو طرف از فعالیت سامانه بازچرخانی کارخانه‌های آلاینده اطمینان حاصل كنند. اما با گذشت ۱۰ سال، این امر نیز تحقق نیافته است. ایران باید ارمنستان را مجاب کند تا به تعهدات خود در این باره باره عمل کند.
-تعطیلی نیروگاه فرسوده متسامور:
تعطیلی نیروگاه فرسوده متسامور برای جلوگیری از آلودگی رود ارس بسیار ضروری است. مجامع بین‌المللی بارها خواستار توقف این نیروگاه کهنه و خطرناک شده‌اند. کارشناسان هشدار می‌دهند، تاریخ مصرف متسامور چندسال پیش به پایان رسیده و تداوم فعالیت نیروگاه متسامور بر محیط زیست ایران، آذربایجان، ترکیه، گرجستان و همچنین مردم ارمنستان تاثیرات منفی بر جای خواهد گذاشت. کارشناسان تاکید می‌کنند، فعالیت متسامور مانند نیروگاه «چرنوبیل» اوکراین است که در سال ۱۹۸۵ منفجر شد و فاجعه بزرگی را رقم زد. دولت آذربایجان در چند نوبت از ادامه فعالیت نیروگاه «متسامور»، به دلیل زیان ناشی از فرسودگی تجهیزات آن و خطرات زیست محیطی این نیروگاه برای منطقه، ابراز نگرانی کرده و خواهان توقف فعالیت آن شده است.
دولت ترکیه و اتحادیه اروپا نیز اعلام کرده‌اند این نیروگاه حتی در آن زمان نیز طبق استانداردهای لازم ساخته نشده و خواستار تعطیلی آن شده‌اند. حتی اتحادیه اروپا پیشنهاد کمک ۱۰۰ میلیون یورویی برای استفاده از یک منبع انرژی دیگر به ارمنستان داده است. ولی ارمنستان در ازای چنین اقدامی درخواست کمک ۸۰۰ میلیون یورویی از اروپا کرده است. دکتر افشار سلیمانی، سفیر سابق ایران در آذربایجان هم تاکید می‌کند با توجه به هشدارهای بین‌المللی درباره احتمال خطرآفرینی فراوان جانی و محیط زیستی نیروگاه هسته‌ای متسامور ارمنستان، این نیروگاه باید هرچه زودتر تعطیل شود.