تخریب بازار تاریخی تبریز و خروج از فهرست یونسکو به بهای گازکشی
مشکلات
نویسنده : شهرام افشار
مسئولان دولتی با عزل «حسین اسمعیلی»، مدیر مجموعه جهانی بازار تاریخی تبریز، پروژه بحث‌برانگیز گازکشی به این بازار را استارت زدند که می‌تواند به تخریب این گنجینه بی‌نظیر و خروج آن از فهرست جهانی یونسکو منجر شود. منابع آگاه، «عزت الله ضرغامی» وزیر میراث فرهنگی، را مسئول اصلی این تصمیم فاجعه بار معرفی می‌کنند. برخی از منابع خبری تبریز نیز اعلام کردند هم‌زمان با ضرغامی، تعدادی از نمایندگان تبریز، بدون در نظر گرفتن تبعات این کار، و به بهای کسب آراء بازاریان در انتخابات پیش روی مجلس شورای اسلامی، جهت اجرای هرچه سریع‌تر این طرح مسئولان را تحت فشار قرار داده‌اند.
بازار تاریخی تبریز بزرگترین بازار سرپوشیده جهان محسوب می‌شود. این بازار دارای ۵۵۰۰ باب حجره و مغازه، ۳۵ باب سرا، ۲۵ باب تیمچه، ۳۰ باب مسجد، ۲۰ باب راسته، ۱۱ باب دالان، ۱۲ باب مدرسه دینی و ۵ باب حمام است. بازار تبریز در عین حال با حوزه نفوذ کشوری و بین‌المللی، یکی از مراکز ثقل اقتصادی منطقه بوده و به عنوان گنجینه‌ای تاریخی و تکرار نشدنی، یکی از مهمترین جاذبه‌های گردشگری آذربایجان محسوب می‌گردد. این مجموعه در سال ۱۳۸۹ به عنوان «نخستین بازار تاریخی جهان» در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
چند هفته پیش «رضا سامه» مدیرکل دفتر امور پایگاه‌های ملی و جهانی وزارت میراث فرهنگی که مقر آن در تهران است، «حسین اسمعیلی»، مدیر مجموعه جهانی بازار تاریخی تبریز را پس از ۱۳ سال برکنار کرد و ۲۵ تیر ۱۴۰۲ «ناصر زواری» را به عنوان مدیر جدید این مجموعه منصوب کرد.
حسین اسمعیلی در طول ۱۳ سال گذشته، علاوه بر صیانت از این بازار تاریخی تبریز، اقدامات برجسته‌ای نظیر ثبت جهانی بازار تبریز، انجام مطالعات و پژوهش‌های مستمر، مستندنگاری و نقشه‌برداری بیش از ۹۰ درصد از بازار تبریز، نصب شیرهای هیدرانت آتش‌نشانی، هم‌چنین مرمت مجموعه صادقیه، حسن پاشا (حسن پادشاه) و دؤرت مینار (چهارمنار) را در کارنامه خود دارد و بر مسائل بازار تبریز اشراف کامل دارد.
پس از عزل حسین اسمعیلی، خبرنگاران و رسانه های آذربایجان، دلیل عزل وی را مخالفت او با طرح بحت‌برانگیز گازکشی به بازار تبریز عنوان کردند اما مسئولان دولتی این مسئله را انکار کردند و احمد حمزه‌زاده، مدیرکل میراث‌فرهنگی آذربایجان شرقی ادعا کرد تغییرات مدیریتی در این پایگاه آن هم پس از ۱۳ سال «چندان قابل توجه نیست و رسانه‌ها شلوغش کرده‌اند.»
اما طولی نکشید که حقانیت خبرنگاران منطقه و دروغگویی مسئولان آشکار شد و ۲۶ تیرماه ۱۴۰۲، تنها یک روز پس از تودیع حسین اسمعیلی، و معارفه مدیر جدید پایگاه جهانی بازار تبریز، «یونس فاتح»، فرماندار تبریز گفت: «موضوع گازرسانی بازار بزرگ تبریز باید تا قبل از شروع فصل سرما تعیین تکلیف شود.»
فرماندار تبریز با بیان اینکه در سفر رئیسی و هیئت دولت به آذربایجان شرقی، وزیر میراث فرهنگی، برای سامانه گرمایش بازار تبریز دستور ویژه مطالعه در کمیته فنی میراث فرهنگی صادر کرده، افزود: «گازرسانی به بازار تبریز براساس اصول فنی و میراثی از سوی میراث فرهنگی بلامانع اعلام شده است.» این در حالی است که دکتر احد نژاد ابراهیمی، رئیس دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اسلامی تبریز، با اشاره به برکناری حسین اسمعیلی از مدیریت پایگاه جهانی بازار تبریز، گفت: «گازکشی به بازار، دیگر یک بحث علمی نیست بلکه به یک پدیده سیاسی تبدیل شده است.»
فرماندار تبریز در عین حال از دستگاه های ذی‌ربط از جمله سازمان نظام مهندسی ساختمان آذربایجان شرقی، شرکت گاز، اداره میراث فرهنگی و سازمان آتش نشانی تبریز خواست طی یک هفته الزامات و مشکلات مرتبط در این باره را بررسی و به فرمانداری تبریز تحویل دهند «تا گازرسانی به محل های تایید شده آغاز شود.»
این در حالی است که به گفته کارشناسان، گازکشی، از طرفی آسیب بصری به بافت تاریخی بازار خواهد زد، چرا که جلوی هر مغازه یک علمک نصب خواهد شد و از طرف دیگر با توجه به اینکه طبق قوانین ایمنی شرکت گاز، لوله های گاز نباید در زمین دفن شوند و باید روکار نصب شوند، تمام دیوارهای مغازه‌ها مورد تخریب و آسیب قرار خواهند گرفت.
پیشتر در بهمن‌ماه ۱۳۹۳، بر اثر گاز کشی به گؤی‌مچید (مسجد کبود) تبریز، خسارت‌های جبران ناپذیری بر این بنای شاخص آذربایجان وارد شد. ديوار این مسجد ۶۰۰ ساله، برای عبور دادن انشعابات گاز، از چندین نقطه سوراخ شد، پنجره‌های مشبك مسجد، برای خارج کردن دودکش تخریب شد و نمای چشم‌نواز اثر تحت الشعاع لوله‌كشی‌های زمخت و بدمنظر، مخدوش شد. در حالیکه فرزین حق‌پرست، مديركل وقت ميراث فرهنگی آذربايجان شرقی در نشست با خبرنگاران، گفته بود جای نگرانی نیست و گازکشی با «حفظ اصالت تاریخی» اثر انجام خواهد شد.
دکتر احد نژاد ابراهیمی، مدیرعامل انجمن دوستداران میراث فرهنگی تبریز و رئیس دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اسلامی تبریز، در مصاحبه با سرخاب، اعلام کرد ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی در جمع بازاریان تبریز قول گازرسانی داده و اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی با «شرکت عمارت خورشید» تهران برای بررسی ابعاد گاز رسانی به بازار تبریز قرارداد بسته است.
دکتر نژاد ابراهیمی افزود: «ای کاش وزیر محترم به وظایف قانونی خود عمل می‌کرد و مشکل و مطالبه بازاریان را برطرف می‌کرد، نه اینکه امری کارشناسی نشده را که مشاور نظر نهایی را نداده و در شورای راهبردی، شورای فنی استان و کشور به تصویب نرسیده است، وعده می‌داد.» او افزود: «از نظر کارشناسی، فنی و مهندسی و آیین نامه‌های نظام مهندسی، اداره گاز، بحران و آتش نشانی به هیچ وجه امکان گازرسانی به بخش‌هایی از بازار وجود ندارد و این ربطی به میراث فرهنگی و نظارت کارشناسان این حوزه ندارد.»
عزت‌الله ضرغامی، عضو سپاه پاسداران بوده و پیشتر به مدت ۱۰ سال، ریاست سازمان صدا و سیما را برعهده داشت. او داری مدرک کارشناسی ارشد مدیریت صنعتی از دانشگاه آزاد اسلامی است و در ارتباط با میراث فرهنگی هیچ سررشته‌ای ندارد اما توسط ابراهیم رئیسی به عنوان وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی منصوب شده است.
مدیرعامل انجمن دوستداران میراث فرهنگی تبریز تاکید کرد در صورت گازرسانی و لوله‌کشی به بازار تاریخی تبریز «به دلیل آسیب‌های فنی، منظری و ساختاری به بدنه بازار و تغییر الگوی تجارت شکی نداشته باشید که این مسئله ورود یونسکو به مساله را در پی خواهد داشت.» او هشدار داد در این صورت احتمال خارج کردن بازار تبریز از فهرست آثار جهانی یونسکو زیاد است.
دکتر نژاد ابراهیمی در مصاحبه با ایسنا نیز گفت زمان ثبت جهانی بازار تبریز در سال ۸۹ «وقتی بحث گاز مطرح شد، تقریبا تمام کارشناسان فنی چون سازمان نظام مهندسی ساختمان، آتش نشانی و شرکت گاز به صورت متفق القول گفتند که نمی‌توان به بازار تاریخی تبریز همچون سایر مجتمع‌های مسکونی و تجاری در فضای باز و یا محدود، گازکشی کرد.» به گفته وی، گازکشی به بازار تبریز قانونی نیست چون طبق مبحث ۱۷ قانون مقررات ملی ساختمان، «در خصوص ساختمان‌های تجاری که کاربری عمومی دارند مثل بازار تبریز صراحتا اعلام شده که امکان رساندن شعله مستقیم به حجره و مغازه‌ها وجود ندارد.» زیرا «اگر فضای بسته از یک متراژی بیشتر باشد، نمی‌توان شعله مستقیم به آن داد.»
رئیس دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اسلامی تبریز، با بیان اینکه گازکشی به بازار سرپوشیده تبریز به لحاط ایمنی نیز مشکل دارد و امکان انفجار وجود دارد، گفت: «شعله گاز برای نزدیک به ۵۵۰۰ حجره، قطعا ایمنی را به خطر می‌اندازد؛ هم‌چنین اگر طول مسیری بیش از ۳۰۰ متر باشد، عملا گاز نمی‌تواند در آن محیط بسته تعبیه شود، در حالی که طول مسیر بازار تبریز یک کیلومتر است. اگر امروز وزیر و یا نماینده‌ای برای بحث گازکشی فشار می‌آورند، نباید تاوان آن را میراث فرهنگی بدهد.»
وحید نواداد، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی، با شانه خانه کردن از وظایف خود، گازرسانی به بازار را «مطالبه بازاریان» خواند. او در عین حال، درباره خطر خارج شدن بازار از فهرست جهانی یونسکو گفت: «اگر گازرسانی موجب تهدیداتی به لحاظ ایمنی در بازار شود، حتما می‌تواند این خطر را به همراه داشته باشد.»
اما حسین اسمعیلی، مدیر پایگاه جهانی بازار تبریز که به دلیل مخالفت با گازکشی به بازار برکنار شده و به نظر می‌رسد همچنان از طرف مسئولان تحت فشار قرار دارد، به ایسنا گفت: «الان شرایط مناسبی برای مصاحبه ندارم و به نظرم شرایط به گونه‌ای نیست که بتوانم مصاحبه‌ای داشته باشم. تمامی مسائل طی چند وقت اخیر گفته شده و در این رابطه حرفی برای گفتن ندارم.»
رامین عسکریان، رئیس انجمن حامیان میراث فرهنگی آذربایجان نیز با بیان اینکه «قطعا گازرسانی به بازار، تبعاتی دارد»، افزود: «وقتی مدتی قبل شاهد آتش سوزی در ایکی قاپیلار بازار بودیم، دیدیم که آتش نشانی نمی‌توانست وارد بازار شود. حال اگر گاز وارد بازار شود و لوله‌های گاز منفجر شوند و فارغ از خسارات جانی و مالی، یک طاق هزار ساله از بازار نابود شود، چه کسی جوابگوی آن خواهد بود؟ در این حالت، بازار از ثبت جهانی خارج و قسمتی از آن نابودی شده و فقط پشیمانی می‌ماند.»
هم اکنون مغازه داران بازار تبریز از نفت و کپسول گاز برای گرمایش مغازه هایشان استفاده می‌کنند.
راه حل طرح:
دکتر احد نژاد ابراهیمی، رئیس دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اسلامی تبریز، «تبدیل انرژی گازی به انرژی برقی» را راهکار این مشکل دانست و گفت: «در هیچ کجای دنیا، گاز به صورت مستقیم استفاده نمی‌شود و به جای آن، نیروگاه‌های کوچک و خورشیدی تعبیه می‌شوند که گاز را به برق تبدیل کرده و با برق می‌توان مشکل گرمایش را حل کرد.» این استاد دانشگاه افزود: «اگر دولت می‌خواهد که مشکل گرمایش را حل کند، همان طور که در جنوب کشور می‌گوید از فروردین تا مهرماه که هوا گرم است و مردم از کولر استفاده می‌کنند، عوارض را تا ۱۰ درصد کاهش می‌دهد، همین کار را در بازار نیز اجرایی کند و بازاریان از هیترها و شوفاژهای برقی استفاده کنند.»
منابع: