کمپین نه به پتروشیمی میانکاله
راه‌حل طرح
نویسنده: مجتبی هاشمی
یکی از معضلات اصلی صنعت پتروشیمی ایران، توسعه نامتوازن این صنعت است، کمبود محصولات زنجیره پروپیلن در کشور و ارزبری ناشی از واردات آن‌ها، وزارت نفت دولت نهم را بر آن داشت تا با تعریف «طرح جامع تولید پروپیلن»، تصمیم به توسعه زنجیره پروپیلن گرفته و بر این اساس سه طرح بزرگ پتروشیمی کشور را در شمال(امیرآباد - دامغان)، غرب(اسلام آباد غرب) و جنوب(عسلویه - مرودشت) با توجه به تامین منابع آبی در دستور کار قرار دهد که در همان زمان نیز بسیاری از متخصصان به دلیل فراهم نبودن بسترهای توسعه، این سیاست را بسیار شتاب زده توصیف کرده بودند.
براساس این طرح قرار بر این بود که پتروشیمی امیرآباد در شمال کشور و در منطقه میانکاله در نزدیکی «تالاب میانکاله» احداث گردد. تالاب میانکاله یکی از مهم‌ترین و بکرترین مناطق طبیعی ایران و زیست‌بوم‌های حیات وحش در جهان محسوب می‌شود که از سال ۱۳۵۴ به عنوان «پناهگاه حیات وحش» ثبت شده است. علاوه بر این یونسکو نیز این منطقه را به عنوان «ذخیره‌گاه طبیعی زیست‌کره» یعنی مکانی با بالاترین میزان حفاظت زیستی اعلام نموده است.[۱]
به‌طورکلی مجتمع‌های پتروشیمی یکی از آلاینده‌ترین صنایع شیمیایی هستند، با این حال شرکتی که نام آن در فهرست ابر بدهکاران بانک توسعه صادرات قرار دارد در صدد ساخت پتروشیمی در ۲۰ کیلومتری تالاب میانکاله و در منطقه حفاظت‌شده میانکاله بوده است. کلنگ‌زنی این پروژه در اسفندماه ۱۴۰۰ دلیل تشکیل کمپین «نه به پتروشیمی میانکاله» شد که یکی از گسترده‌ترین کمپین‌های محیط زیستی بوده است که در نهایت موفق شد ساخت این مجتمع را متوقف نماید.
ایده و انگیزه شکل‌گیری کمپین
اواخر اسفند ۱۴۰۰ وقتی فعالان محیط‌زیستی مازندران منتظر بودند با راه‌اندازی کارزار اعتراضی هم‌زمان با سفر رئیس‌جمهور به این استان، به ساخت سد فینسک اعتراض کنند با یک غافلگیری بزرگ مواجه شدند. در این هنگام و در سکوت خبری سردار «احمد وحیدی»، وزیر کشور به میانکاله رفت و کلنگ احداث پروژه «پتروشیمی میانکاله» را زمین زد. به گفته «حمیدرضا میرزاده» از بنیان‌گذاران کمپین «نه به پتروشیمی میانکاله»: «پیشینه پتروشیمی میانکاله به ۲۰ سال پیش و دوره دولت نهم باز می‌گردد. در آن زمان صحبت توسعه صنعت پتروشیمی بود و نقاطی را هم مشخص کرده بودند که به آن «شهرک‌های پروپیلن» گفته می‌شد. این طرح‌ها تا اواخر دولت ۱۲ام مسکوت ماند تا اینکه بی سر و صدا مصوبه هیئت وزیران منتشر شد و ما کمی پیش از کلنگ‌زنی که در اسفند ماه اتفاق افتاد درباره این مصوبه مطلع شدیم که به طور مشخص در آن به پتروشیمی امیرآباد و خط لوله‌ای که قرار بود تولیدات پروپیلن این مجموعه را به دامغان منتقل کند، اشاره شده بود. ما در حال کسب اطلاعات بیشتر درباره این مصوبه بودیم که قضیه کلنگ‌زنی اتفاق افتاد و در آخرین روز قرن ۱۴ام با استفاده از تعطیلات نوروزی و تعطیلات رسانه ها ماجرای فنس‌کشی اتفاق افتاد. از آنجایی که مردم محلی و به خصوص دامداران ذی‌نفعان مستقیم بودند، وارد عمل شدند و اعتراض کردند.»[۲]
نحوه تشکیل و سازماندهی کمپین
به گفته «حر منصوری» از بنیان‌گذاران این کمپین و گرداننده صفحه «دیده بان میانکاله»[۳]: پس از آنکه در نیمه دوم اسفندماه ۱۴۰۰ تحرکاتی در مراتع حسین آباد اتفاق افتاد، کلنگ پتروشیمی زده شد. در همین هنگام و در طی سفر «رئیس جمهور» در نشستی که تعدادی از نمایندگان سمن‌های محیط زیستی مازندران با «علی سلاجقه» رئیس سازمان محیط زیست داشتیم، از او درباره این پروژه سوال پرسیدم که از این طرح اطلاع دارند یا خیر که آقای سلاجقه نسبت به این طرح اظهار بی‌اطلاعی کردند و به نظر می‌رسید مجوزهای لازم برای این طرح اخذ نشده بود. گرچه این موضوع با تعطیلات آخر سال مصادف گردید، به سرعت با مردم محلی و دامداران که ذی‌نفعان مستقیم این کمپین بودند دیدارهایی صورت دادیم. از آنجایی که در گذشته در پروژه‌هایی مانند پتروشیمی گلستان تجربه مشابهی برای مردم منطقه وجود داشت و با وجود قول‌های مسئولان برای ایجاد اشتغال برای بومیان این قضیه محقق نشده بود، مردم و دامداران نیز مخالف احداث این مجتمع بودند. در ۴ فروردین ۱۴۰۱ کنشگران محیط زیست مازندران و دامداران و جامعه محلی میانکاله در مراتع حسین آباد دست به تجمع اعتراضی زدند. در همین راستا تلاش کردیم تا پیگیری‌های حقوقی را نیز شروع کنیم.»
اعضاء و فعالین کمپین همگی به صورت داوطلبانه دور هم جمع شدند و علاوه بر مردم محلی که ذی‌نفعان مستقیم این کمپین بودند، تعدادی از فعالان محیط زیست که کارهای حقوقی محیط زیستی انجام می‌دادند به این کمپین پیوستند. در تاریخ ۸ فروردین جلسه‌ای در کلاب‌هاوس با حضور فعالان محیط زیست، اساتید دانشگاه تشکیل شد تا درباره ابعاد این پروژه اطلاع رسانی شود. پس از آن در ۹ فروردین نامه‌ای خطاب به رئیس جمهور آقای ابراهیم رئیسی در «وب سایت کازار» قرار داده شد تا با امضاء مردم و جلب نظر افکار عمومی در سطح ملی، رسیدگی به این موضوع سرعت گیرد. البته پیش از این نیز نامه‌ای خطاب به «جواد اوجی» «وزیر نفت» و «علی سلاجقه» «رئیس سازمان محیط زیست» در تاریخ ۲۲ اسفندماه برای امضاء قرار داده شده بود.[۴]
سازماندهی این کمپین به صورت ارگانیک بود و بیشتر اعضاء با توجه به تخصصشان به صورت داوطلبانه در راستای اهداف کمپین فعالیت نمودند .به طور مثال در بخش حقوقی بیشتر کارها توسط آقای «محمد داسمه» وکیل محیط زیستی پیگیری شد. فعالان محیط زیستی از جمله آقای داسمه بلافاصله بعد از آگاهی از کلنگ‌زنی طرح با استناد به مفاد قانونی، شکایتی در دیوان عدالت اداری مطرح کردند و با گرفتن استشهاد از دامداران دارای مجوز چرا در منطقه حسین‌آباد تخلفات قانونی این پروژه را از مبادی قانونی پیگیری نمود.
همچنین در ادامه اعتراضات در روز ۲۰ فروردین تجمع اعتراضی با حضور فعالان محیط زیست و مردم محلی مقابل سازمان محیط زیست صورت گرفت که منجر به دستور توقف این پروژه شد.
ضرورت کمپین
در متن نامه‌ای[۵] که بنیان‌گذاران کمپین «نه به پتروشیمی میانکاله» خطاب به «ابراهیم رئیسی» رئیس جمهور، منتشر کرده‌اند درباره ضرورت این کمپین آمده است: « از آنجا که در طرح آمایش استان مازندران زمین‌های در نظر گرفته شده برای استقرار واحد مورد نظر جزو اراضی مرغوب درجه ۲ کشاورزی تعیین شده است. احداث این مجتمع با کاربریهای نهایی طرح آمایش استان و همچنین سیاست‌های مصوب واگذاری اراضی موصوف به بانک زمین تطابق ندارد. بر اساس گزارش‌های کارشناسی این طرح فاقد توجیه اقتصادی، بدون برنامه ارائه‌شده برای محصول تولید شده و فاقد مجوز شورای اقتصاد است. صرف نظر از اشاره به شکست پروژه مشابه در شمال کشور با سابقه غیرقابل‌دفاع آن (پتروشیمی گلستان)، اجرای چنین طرحی آن هم بدون طرح مکان‌یابی از همان آغاز، نه تنها از نظر تعارض حقوقی با تعهدات سازمان محیط زیست ایران به شبکه جهانی ذخیرهگاههای زیست‌کره (برنامه انسان و کره مسکون)، تقابل با دستورالعملهای ضوابط واگذاری اراضی منابع ملی و دولتی به طرحهای کشاورزی و غیرکشاورزی، نابودی تولیدات بومی و معاش ۷۰ دامدار محلی دارای پروانه چرای دام برای ۱۱۰۰۰ واحد دامی معارض با قانون است، بلکه از مشکلی جدیتری نیز برخوردار است و آن نقض بند ۲۵ سیاست‌های کلی نظام در بخش نفت و گاز است که بر توسعه صنایع آلاینده پتروشیمی در مناطق نفت‌خیز جنوب کشور تصریح شده و اجرای آن برای تمامی قوا لازم الاجرا است.
جدا از آنکه محل استقرار این واحد پتروشیمی در مرتعی مناسب برای کشاورزی و دام‌پروری است، به دلیل بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی خطر نفوذ مواد آلاینده به آب شرب و کشاورزی را افزایش می‌دهد و این به معنای ورود این مواد آلاینده به چرخه غذایی جامعه و اکوسیستم منحصر به فرد تالاب بین‌المللی میانکاله است. چنین گزاره‌ای در مورد گازهای خروجی و خطوط انتقال سوخت و مواد اولیه این واحد پتروشیمی نیز محتمل است و در صورت بروز هر سانحه‌ای آلودگی به سرعت در منطقه نشت خواهد کرد و سلامت جامعه و طبیعت را با خطر مواجه خواهد کرد. حال آنکه استان مازندران به دلایل مختلف با مشکلاتی همچون مدیریت پسماند، تغییرکاربری زمین و انتشار آلودگی‌های آب و خاک و هوا روبرو است و راه‌اندازی واحدی آلاینده همچون پتروشیمی تهدیدی جدید برای این استان محسوب می‌شود.»
هدف کمپین
هدف اصلی این کمپین جلوگیری از احداث مجتمع پتروشیمی امیرآباد در منطقه حفاظت شده میانکاله و در نزدیکی تالاب میانکاله بود.
استراتژی کمپین
از آنجایی که پروژه پتروشیمی میانکاله قرار بود در اراضی و مراتع ساکنین منطقه حسین‌آباد بهشهر احداث گردد و همچنین مجوزهای لازم از سازمان محیط زیست اخذ نشده بود، اصلی‌ترین استراتژی این کمپین را می‌توان پیگیری حقوقی تخلفات موجود در پروژه دانست.
تاکتیک‌های کمپین
به گفته آقای منصوری پیگیری‌ها برای توقف پروژه پتروشیمی میانکاله در چند بخش انجام گرفت:
۱- اطلاع رسانی و آگاهی‌رسانی عمومی.
۲- مذاکره با مدیران استانی و کشوری.
۳- آگاهی رسانی مردم محلی درباره حقوق‌شان و نحوه پیگیری آن‌ها.
فعالیت‌ها و تکنیک‌های کمپین
۱- جمع‌آوری بیش از ۴۳ هزار امضاء در وبسایت کارزار جهت حمایت از کمپین
۲- جلب مشارکت چهره‌های معروف مانند خانم «هدیه تهرانی» که موجب بازتاب رسانه‌ای بیشتر این کمپین و حمایت بیشتر مردم از آن شد.
۳- برگزاری جلسات با روسا و مسئولین کشوری و استان مازندران توسط کنشگران محیط زیست استان و ذی‌نفعان محلی.
۴- برگزاری جلسات بحث و گفتگو در «کلاب هاوس» با حضور اساتید دانشگاه از جمله دکتر «محمود قاسمپوری» عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس و دکتر «زهرا قلیچی‌پور» عضو هیئت علمی دانشکده جغرافیا و علوم محیطی از اعضاء اصلی کمپین و فعالان محیط زیست و... جهت آگاهی رسانی عمومی و جذب مشارکت‌های مردمی.
۵- پیگیری حقوقی و قضایی اهداف کمپین توسط مردم محلی با نشان دادن اسناد مربوط به مراتع چراگاهی دامداران و رسانه‌ای کردن آن.
۶- تلاش برای برگزاری تجمع در مقابل سازمان محیط زیست توسط فعالان محیط زیست.
دستاوردهای کمپین
بعد از دستور «ابراهیم رئیسی» برای توقف پروژه پتروشیمی میانکاله، در ۲۳ فروردین ماه ۱۴۰۱ دادستانی کل کشور با ارسال نامه‌ای به دادستان عمومی و انقلاب مازندران دستور توقف اجرای طرح پتروشیمی میانکاله را صادر کرد و ادامه فعالیت آن را منوط به صدور مجوز سازمان حفاظت محیط زیست نمود. در تاریخ ۲۲ خرداد ۱۴۰۱ «شورای عالی محیط زیست» با احداث این واحد پتروشیمی مخالفت کرد و مهر پایان بر کار پتروشیمی میانکاله خورد. [۶]
زمان‌بندی کمپین
کمپین «نه به پتروشیمی میانکاله» از همان ابتدای کلنگ‌زنی پروژه در ۲۰ام اسفندماه ۱۴۰۰ فعالیت‌های خود را آغاز کرد و تا ۹ خرداد ۱۴۰۱ و به نتیجه رسیدن هدف آن یعنی جلوگیری رسمی از احداث پروژه پتروشیمی در میانکاله به کار خود پایان داد. با این حال به گفته حمیدرضا میرزاده، فعالان این کمپین هنوز در تلاش هستند که ۹۰ هکتار زمینی که به این پروژه تعلق یافته است را هم باز پس بگیرند.
گستره کمپین
این کمپین در ابتدا به‌صورت مستقیم مردم محلی و دامداران حسین‌آباد بهشهر را شامل می‌شد. با این‌حال از آنجایی که تالاب میانکاله یک منطقه حفاظت شده ملی است، با حمایت مردمی گسترده در سراسر ایران روبرو شد.
منابع مالی و بودجه کمپین
تمامی منابع مالی مورد نیاز این کمپین توسط خود اعضاء و به‌صورت داوطلبانه تأمین شد.
چالش‌های کمپین
۱- چالش‌های درونی کمپین
اصلی‌ترین چالشی که این کمپین با آن مواجه بود، هم‌زمانی آن با دوران کرونا و تعطیلات عید نوروز ۱۴۰۱ بود که باعث شد دسترسی به افراد کاهش یابد و به دلیل تعطیلات اطلاع‌رسانی افکار عمومی هم با مشکلاتی مواجه شود با این حال این کمپین بیشتر فعالیت‌ها و هماهنگی‌های خود را از طریق فضای مجازی صورت داد.
۲- چالش‌های بیرونی کمپین
بزرگترین چالش کمپین «نه به پتروشیمی میانکاله» اصرارها و پافشاري‌هاي برخی مدیران استان مازندران و به خصوص نمايندگان مجلس این استان بود که در وعده‌های انتخاباتی خود ایجاد اشتغال را به مردم وعده داده بودند و آسان‌ترین کاری که به نظرشان می‌رسد ساخت پتروشیمی در میانکاله بود. این کار با توجيه اشتغال‌زايي براي جوانان منطقه، آغاز شد. براي مثال رضا حاجي‌پور رئیس مجمع نمايندگان استان مازندران در اين ارتباط گفته بود «مجري طرح پتروشيمي قرار است نزديك به ۸۰ هزار ميليارد تومان سرمايه‌گذاري انجام دهد و به جاي مانع‌تراشي بايد فرش قرمز براي اين افراد پهن شود.»[۷] اصرار این نمایندگان به حدی بود که تعجب «علی سلاجقه» را نیز برانگیخته بود.
به گفته «دکتر نسترن ملازاده» از فعالین این کمپین: « این دیدگاه وجود دارد که کنشگران محیط زیست کسانی هستند که ترجیح شان جلوگیری از پروژه‌های عمرانی است. درحالی‌که این طور نیست و این دیدگاه باید عوض شود و باید صدای افراد متخصص در زمینه محیط زیست در پروژه های شنیده شود. باید مکانیسمی برای NGOها گذاشته شود که کنشگری به صورت فعالانه‌تری انجام شود و تنها جمع آوری امضا در موارد این چنینی کافی نیست. ما باید به سمتی برویم که کنشگری محیط زیستی را در سطوح بالای تصمیم‌گیری فعال کنیم. چرا که معمولاً دغدغه‌های معیشتی و اقتصادی جایگزین منافع محیط زیستی می‌شود.»
نقاط قوت کمپین
بزرگترین نقطه قوت این کمپین حضور مردم محلی و دامداران منطقه حسین‌آباد به‌صورت مستقیم و مؤثر در این کمپین بود. این کمپین به دست مردم محلی بنیان گذاشته شد و با حمایت و آگاهی آن‌ها به نتیجه رسید. اطلاع رسانی سریع و سرعت در جلب واکنش‌های عمومی نیز از دیگر نقاط قوت این کمپین بوده است. به‌طوری که این کمپین توانست تنها در ۴ روز اول ۳۰ هزار امضا جمع آوری کند.
[1] https://www.isna.ir/news/1401012514442/
[2] https://www.instagram.com/tv/CdQKlwjpgGK/?igshid=YmMyMTA2M2Y=
[3] https://www.instagram.com/dideban_miankaleh/
[4] https://www.karzar.net/33154
[5] https://www.karzar.net/34372
[6] https://www.instagram.com/p/Cetfv1dt3Yw/?igshid=YmMyMTA2M2Y=