آلودگی رودخانه ارس: نقش ارمنستان و آذربایجان در خطر آلودگی و اثرات آن بر ایران
مشکلات
ارس، رودخانه‌ای شمالی است که تاکنون به آن کمتر توجه شده است. اما در حال حاضر با آلاینده‌های فراوان در سطح و حجم آن مواجه است. این آلاینده‌ها منجر به کاهش کیفیت آب رودخانه، تخریب اکوسیستم آبی و منطقه اطراف، و به ویژه برای جامعه مردم حاشیه‌نشین آن، مشکلات جدی ایجاد کرده است. در بخش نخست تحقیق "پیام ما"، گزارش‌ها به آلودگی‌های رودخانه ارس، منابع داخلی و خارجی آلودگی، و اثرات انسانی و محیط زیستی آن پرداخته است.
مسئله اصلی این است که رودخانه ارس آلوده است و نرخ ابتلا به سرطان در اردبیل از سایر مناطق کشور بیشتر است. این موضوع بیش از یک دهه است که مطرح می‌شود، تأیید یا تکذیب می‌شود و سپس به فراموشی سپرده می‌شود. آلودگی رودخانه ارس علاوه بر منابع آلاینده داخلی، به علت فعالیت معادن مس در زمین‌های ارمنستان و نیروگاه هسته‌ای متسامور نیز به وجود آمده است.
اگرچه منابع رسمی از آلودگی شیمیایی و رادیواکتیو رودخانه ارس به طور قطعی خبر نمی‌دهند، اما نگرانی‌ها درباره آلودگی رادیواکتیویته آن توسط آژانس انرژی اتمی و وزارت نیرو وجود دارد. بر اساس یافته‌های تحقیقات تیم "پیام ما"، در طی بیست سال گذشته، گزارش‌های رسمی زیادی از سوی نهاد‌های دولتی و دانشگاهی، آلودگی ارس را به دلیل فعالیت معادن و نیروگاه هسته‌ای متسامور در ارمنستان تأیید کرده‌اند. با این حال، اکثر بیانیه‌های دولتی این مطالعات و گزارش‌ها را رد کرده‌اند.
هفته‌ها قبل، زمانی که نماینده مشگین‌شهر، آقای محمود عباس‌زاده، در مجلس درباره نقش احتمالی نیروگاه اتمی ارمنستان در افزایش نرخ ابتلا به سرطان در اردبیل صحبت کرد، یک دهه از این ادعا می‌گذشت. رودخانه ارس که آلوده است، از منطقه آرپاچای در آناتولی ترکیه جریان می‌یابد، از مرز ترکیه عبور کرده، به نخجوان، جلفا و ارمنستان می‌رسد و با عبور از مرز ایران وارد جمهوری آذربایجان شده و در نهایت به رودخانه کورا می‌ریزد.
این رودخانه با طول بیش از ۱۰ هزار کیلومتر، به دریای خزر می‌ریزد. اختلافات درباره پساب‌های تخلیه شده در نقاط مرزی با ارمنستان، همچنان وجود دارد و با ورود به مخزن سد خداآفرین، شبکه آبیاری و آبرسانی شرب شهرستان مغان و مناطق مانند نوردوز و کردشت را آلوده می‌کند.
البته ارمنستان تنها کشوری نیست که در آلودگی رودخانه ارس دخیل است. جمهوری آذربایجان و ترکیه هم نقشی در این آلودگی دارند و همچنین ایران نیز با معدن مس "سونگون" به این آلودگی مشارکت دارد. اما ارمنستان به عنوان بزرگترین آلاینده رودخانه ارس شناخته می‌شود؛ چرا که تحقیقات مختلف و نظرات متعدد نیز درباره خطرات آلودگی ناشی از این کشور برای سلامت و بهداشت هشدار می‌دهند.
یک مقاله تحقیقی با عنوان "تأثیرات آلودگی رودخانه مرزی ارس توسط کشورهای ارمنستان و آذربایجان بر امنیت و منافع ملی جمهوری اسلامی ایران" که در زمستان ۱۴۰۱ در شمارۀ چهارم مجله "پژوهش‌نامۀ مطالعات مرزی" منتشر شده است، نتایج آزمایش‌های صورت گرفته در ارمنستان، ایران و آذربایجان را "غیرقابل اعتماد" توصیف می‌کند و می‌نویسد: "به دلیل آزمایش‌های علمی دقیق، شدت سرطان‌های ریه، معده و پوست و همچنین حجم بالای بیماری‌های کبدی که ناشی از آلودگی آب ارس است، در ساکنین مناطق مرزی آذری‌نشین به شدت افزایش یافته است."
به گفته این مقاله، فعالیت‌های نامشخص ارمنستان در شهرهای جنوب شرق ارمنستان و قبل از مرز آذربایجان، "ورود مقادیر متنوعی از ترکیبات فلزی و نیمه فلزی به آب را غیرمطمئن کننده و نگران‌کننده می‌سازد."
همچنین این مقاله به تلفات نیروگاه متسامور از زلزله و "خطر جانی و زیست محیطی" اشاره می‌کند. "نشت مواد رادیواکتیو از نیروگاه هسته‌ای قدیمی و استاندارد ناکرده متسامور ارمنستان، به دلیل کهنگی قطعات و خطر زیاد جانی و زیست محیطی، توسط کارشناسان منطقه‌ای و بین‌المللی و اتحادیه اروپا تأیید شده است. این موضوع نشان می‌دهد که مواد بسیار سمی و آلوده ناشی از فراوری هسته‌ای به منابع آبی ارس و تأثیر بسیار بالای آن بر مختلف بخش‌های استفاده کننده از آب ارس در کشورمان وارد می‌شود."
به طور رسمی، این داده‌ها توسط مقامات رد می‌شوند. حدود ۶ سال پیش، "محمد خداپرست"، مدیرکل وقت حفاظت محیط زیست استان اردبیل، در جلسه بررسی پایش رودخانه ارس گفته بود که هیچ آلودگی رادیواکتیوی در آب این رودخانه وجود ندارد. همچنین، طبق گزارش خبرآنلاین، "قدرت اخوان اکبری"، رئیس پیشین دانشگاه علوم پزشکی استان اردبیل، نیز در تاریخ ۲۳ دی ۹۸ اعلام کرده بود: "آب ارس به هیچ وجه آلوده به اورانیوم و مواد شیمیایی نیست و دانشگاه علوم پزشکی در بررسی‌های خود هیچ آلودگی در آب و غذا مشاهده نکرده است.
راه‌حل طرح
- قویت همکاری بین کشورها: برای مقابله با آلودگی رودخانه ارس، لازم است که کشورهای مربوطه از جمله ترکیه، ارمنستان، ایران و جمهوری آذربایجان، همکاری‌های فعال را در زمینه مانیتورینگ و کنترل آلودگی ارس، تصمیم‌گیری مشترک و اجرای تدابیر موثر انجام دهند.
- ارتقای فناوری و تجهیزات: به منظور کاهش آلاینده‌ها در رودخانه ارس، باید از فناوری‌های پیشرفته و تجهیزات مدرن در صنایع، معادن و نیروگاه‌ها استفاده شود. این شامل استفاده از فناوری‌های پاکترین در فرآیندهای صنعتی، کاهش آلاینده‌های ناشی از استخراج معادن و مدیریت بهینه پساب‌ها است.
- افزایش آگاهی عمومی: آگاهی عمومی درباره اهمیت حفاظت از منابع آب و پیامدهای آلودگی رودخانه ارس بسیار ضروری است. برنامه‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی باید به جامعه هدف مانند ساکنان حاشیه رودخانه، کشاورزان و صنعتگران ارائه شود.
- توسعه منابع آب جایگزین: برای کاهش فشار بر رودخانه ارس، باید منابع آب جایگزینی مانند استفاده از منابع آب زیرزمینی، ایجاد تأسیسات تصفیه فاضلاب و استفاده بهینه از منابع آب باران را توسعه داد.
- تشویق به استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر: انتقال به استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی و بادی به جای استفاده از سوخت‌های فسیلی کمک می‌کند تا آلاینده‌ها در منابع آب کاهش یابند و اثرات زیست محیطی روی رودخانه ارس کاهش یابد.
با اجرای این راهکارها، می‌توان در جهت بهبود و حفظ کیفیت آب رودخانه ارس و ایجاد تغییرات مثبت در محیط زیست و سلامت انسانی در مناطق آن اقدام کرد