معدن بوکسیت جایگزین منبع چند میلیون ساله آب در شاهوار
«شاهوار» بلندترین قله رشته کوه البرز شرقی است که با ارتفاع حدودی ۴هزار متر، یک ذخیره‌گاه آب با حجم تقریبی ۵۰۰میلیون متر مکعب در شمال غربی شهر شاهرود را در دل خود پدید آورده است. این قله مرتفع حداقل ۴۰۰میلیون ساله، یادگار دوره اول زمین شناسی و بیشتر از ۱۰سال در جدال با «معادن بوکسیت» است.
ارتفاعات این کوه در بدترین شرایط آب و هوایی هم حداقل ۴برابر دشت‌های کم ارتفاع در دامنه جنوبی شاهوار، بارندگی را تجربه می‌کند. بخشی از این بارش‌های سالانه، به طور مستقیم به مصرف کشاورزی می‌رسد و بخش دیگر، طی سالیان دراز (متجاوز از میلیون‌ها سال از دوره‌های اولیه زمین شناسی) در دل این کوه ذخیره و به منبع چشمه‌های دائمی تبدیل شده است.
شاهوار و در دل آن «ذخیره آب کارَستی»، در حفره‌های آهکی داخل کوه، نقش پررنگی در اکوسیستم و ذخایر استراتژیک ایران دارد و چشمه‌های طبیعی جوشیده از این قله که حد فاصل دو شهرستان گلستان و شاهرود است، اساس شکل گیری استقرار ۸هزار ساله در دو جهت شمالی و جنوبی آن بوده است.
بوکسیت یا «هیدروکسید آلومینیوم»، ماده‌ای معدنی است که طی میلیون‌ها سال در اثر مکانیسم‌های شیمیایی طبیعی، در دل حفره‌های آهکی کوه تشکیل شده است. این عنصر بیشتر از ۲۵سال است که در شاهوار کشف شده و از سال ۱۳۹۰، «معادن کارستی» برای استخراج این ماده، بصورت روباز، مورد بهره برداری قرار گرفته است.
در فرآیند استخراج روباز معادن شاهوار، باید تمام «روباره» یا قسمت فوقانی حفره آهکی، با انفجار برداشته شود تا دسترسی به حفره‌هایی که احتمال وجود بوکسیت در آنها وجود دارد، ممکن شود. این حفره‌های آهکی، نظم مشخصی ندارند و یکی از نگرانی‌ها از ادامه فعالیت معادن شاهوار، لزوم تخریب بخش زیادی از کوه برای دست یابی به همین کارست‌ها است.
هرچند مجریان و متقاضیان پهنه‌های معدنی شاهوار، در طرح‌های محیط زیستی، اقداماتی مثل ایجاد دریاچه، کاشت درخت، ایجاد پاسگاه‌های محیط بانی و استخدام محیط بان را در قبال اداره محیط زیست شاهرود متعهد شده‌اند، اما ضرر وارده به شاهوار و مردم روستاهای شاهرود و گلستان، بسیار بیشتر از این جبران‌های سطحی است.
تاثیرات منفی معدن‌کاوی در قله شاهوار
یکی از تاثیرات منفی مشهود در اثر ادامه معدن‌کاوی در قله شاهوار، کاهش ارتفاع قله‌ها و تخریب و فرسایش دامنه‌های مرتفع این کوه است. تصور برداشت روباز از معادن بوکسیت شاهوار، مثل آن است که «پیمانکاران معدن، کوه با ارتفاع ۴۰۰۰متر را ابتدا تا ارتفاع ۳۵۰۰متر تخریب کنند و بعد از استخراج بوکسیت از دل چاله‌های آهکی کوه، با ادامه تخریب تا رسیدن به کارست‌های جدید، ارتفاع کوه را کمتر کنند»
تاثیر منفی دیگر، از دست رفتن «منابع آبی کارستی» در ارتفاعات مختلف این قله است؛ این منابع آبی طی میلیون‌ها سال و در ارتفاعات مختلف تجمیع شده‌اند و با انفجار و دست یابی به هر حفره آهکی، حجم قابل ملاحظه‌ای از این ذخایر از دست می‌رود و یا مشابه آنچه در طرح‌های محیط زیستی عنوان شده است، در اختیار یک دریاچه مصنوعی برای تفریح عمومی قرار می‌گیرد.
ایجاد معدن و از دست رفتن ارتفاع قله رفیع شاهوار و منابع آبی آن، به مرور زمان، چشمه‌های حیاتی شاهوار را هم از بین می‌برد؛ این چشمه‌ها که راه‌هایی کهن و دائمی برای خروج آب از دل کوه به سمت روستاهای کوهپایه هستند، مسبب تشکیل آبادی و کشاورزی بوده‌اند و از دست رفتن آنها، یک فاجعه اجتماعی و مهاجرت‌های اجباری از روستاهای شاهرود و بسطام را رقم می‌زند.
علاوه بر چیزی که گفته شد، تخریب آبراه‌های حوزه آبریز شاهوار یا انسداد آنها با نخاله‌های معدنی که عموما در منطقه رها می‌شوند، خطر انسداد سیلاب‌ها و رخداد بلای طبیعی در روستاهای کوهپایه را هم افزایش می‌دهد.
علاوه بر از دست رفتن بسیاری از چشمه‌های جاری از شاهوار یا تخریب مسیر آنها، آنالیز بوکسیت نشان داده که علاوه بر عنصر اصلی هیدروکسید آلومینیوم، عناصر سنگینی همچون سرب، کروم، آرسنیک و نیکل هم در این ماده معدنی موجود است که انتشار آنها بعد از انفجارهای اکتشافی، منابع آبی پایین دست را آلوده کرده و یا حتی موجب آلودگی هوا از طریق تشکیل ریزگرد می‌شود.
نباید فراموش کرد که شاهوار، با پوشش گیاهی خاص خود و دسترسی به منابع آبی بسیار غنی، یک زیستگاه حیات وحش در ارتباط با زیستگاه خاص «ذخیره‌گاه زیست‌کره توران» است و انفجارهای معدنی در آن، شرایط زیستمندان این مناطق را هم با اختلال مواجه می‌کند.
با تمام تاثیرات منفی عنوان شده، پروژه‌های معدنی شاهوار، توجیه مالی خوبی هم در بلند مدت ندارد؛ هرچند که آلومینیوم، یک عنصر کاربردی و پر ارزش در صنعت است، اما تخریب دارایی‌هایی مثل شاهوار و منابع آبی آن، در «سال‌های سختِ آبی» و «ورشکستگی آبی» ایران، اقدامی بدون پشتوانه عقلی و منطقی است، چرا که با از بین رفتن چنین منبع طبیعی از آب، ایران باید بار دیگر هزینه‌های مادی و معنوی زیادی را صرف پروژه‌های انتقال آب، شیرین سازی آب دریا یا تصفیه فاضلاب برای تامین نیازهای آبی دو استان سمنان و گلستان کند.
در حال حاضر، معدن بوکسیت شاهوار، با ممانعت مردم محلی، با سرعت کمی مشغول به کار است اما لازم است تا با تجدید نظر در در ابعاد ملی، نسبت به ادامه و تکرار این استفاده‌های غیر منطقی از طبیعت، چاره‌ای همیشگی اندیشید و قوانین متقن تصویب کرد.