اولین ضربه‌های سد سازی ترکیه بر تن رودخانه ارس
محمد درویش، رئیس کمیته محیط زیست کرسی سلامت اجتماعی یونسکو در گزارشی که در ۱۷ دی در روزنامه همشهری منتشر شده، خبر از انتشار گزارشی می‌دهد که نشان دهنده قطع شدن ورود آب به رودخانه ارس از سمت ترکیه در منطقه جلفا در آذربایجان غربی و خشک شدن ارس در این منطقه برای یک روز کامل است.
او احتمال می‌دهد که نخستین پروژه‌های سد سازی داپ ترکیه در حال شروع آبگیری باشد و با آغاز به کار سد، جریان آب به رودخانه ارس در ایران بسته شود. وی کم شدن جریان طبیعی آب رودخانه را، نشان دهنده حضور مانعی در راه آب ارس دانسته و گفته این مسئله به احتمال زیاد نشان از آغاز به کار پروژه داپ و شروع آبگیری سدها است. محمد درویش در ادامه می‌گوید برای اطمینان صد در صد منتظر تایید مقامات محلی در ترکیه و در سر شاخه ارس در منطقه آرارات هستیم.
ترکیه بعد از اجرای طرح گاپ و احداث سدهای متعدد بر سرشاخه‌های دجله و فرات و خشکاندن بسیاری از تالاب‌های عراق و سوریه، حال در پی اجرای پروژه داپ بر سرشاخه‌های رود ارس در شمال غرب ایران است. سدهای ویرانگر پروژه گاپ از متهمان اصلی افزایش ریزگردهای جنوب و غرب کشور هستند و به عنوان منشا خارجی گرد و غباری که پاییز هر سال مهمان ناخوانده ایرانیان می‌شود شناخته می‌شوند. سدهایی که چشمه‌های تولید گرد و خاک در منطقه عراق و سوريه را از ۶ چشمه به بيش از ۳۰۰ چشمه افزايش داده اند .
حال پروژه جدید ترکیه بر سرشاخه‌های ارس در دست اقدام است. طرحی که علاوه بر ایران، کشورهای آذربایجان و ارمنستان را هم درگیر اثرات مخرب خود می‌کند.
ارس نقشی اساسی درشکل گیری حیات آبی استان‌های آذربایجان شرقی و غربی و اردبیل و کشورهای آذربایجان و ارمنستان بازی می‌کند. در شرایطی که تا کنون میلیاردها دلار برای توسعه کشاورزی دشت مغان و اخیرا ۸۵۰ میلیون دلار در حوزه آبخیز ارس سرمایه‌گذاری مالی انجام شده، آغاز به کار و آبگیری سدهای پروژه آناتولی شرقی یا داپ ترکیه با کاهش ورودی آب، صدمات جدی به شمال غرب کشور و محدوده حوزه آبخیز ارس وارد می‌آورد.
ترکیه پروژه آناتولی شرقی را در دهه اخیر آغاز کرده است و این طرح ماحصل تجربیات پروژه آناتولی جنوب شرقی (گاپ) است. یکی از معضلات موجود دسترسی به مفاد این طرح است. زیرا که ترکیه دسترسی به اطلاعات دومین ابرپروژه‌اش که تبعات منفی زیادی بر ایران دارد، را بسیار محدود ساخته و تنها به صورت کلی اعلام کرده که قصد احداث ۲۷ سد و ۲۶ دریاچه مصنوعی بر سرشاخه‌های ارس دارد.
این آمار اما به گفته برخی مسئولان در داخل ایران بسیار ناچیزتر از آمار واقعی است و این پروژه بسیار بزرگتر از چیزی است که ترکیه ادعا می‌کند . در برخی گزارش ها آمده که پروژه آناتولی شرقی دستکم شامل ۹۰سد و ۱۰۰طرح آبیاری بزرگ است. با این اوصاف کارشناسان می گویند حتی اگر یک سوم سدهای مدنظر ترکیه برای احداث در این پروژه اجرایی شود، عملا یک قطره آب هم به ایران نخواهد رسید .
معاهدات بین‌المللی درباره داپ چه می‌گویند
بر طبق معاهده بین‌المللی مربوط به دهه ۷۰ میلادی وقتی سرچشمه رودی در بیرون از مرزهای کشوری باشد، کشورهایی که در نظر دارند از آن بهره برداری کنند باید حقابه ورودی سایر کشورها را حفظ کنند . بر اساس این قوانین، کشورها می‌توانند سد احداث کنند اما باید آب را نگه دارند و حق آبه سایر کشورها را ملاحظه نمایند.
اما کمیسیون توسعه پایدار اتاق ایران اخیرا گزارشی از اثرات و عواقب پروژه آناتولی شرقی (داپ) بر منابع آبی شمال غرب ایران منتشر کرده است. بر اساس این گزارش ۳۰ درصد از سهم ورود آب به ایران از رود ارس تحت تاثیر عواقب پروژه آناتولی شرقی (داپ) کاهش پیدا خواهد کرد.
دراین پژوهش آمده است: « طی سال‌های اخیر سدهای متعددی بر روی دو رودخانه کورا و ارس و سرشاخه‌های آن‌ها در کشورهای مختلف با هدف تولید برق، آبیاری اراضی کشاورزی، تأمین آب شرب، کنترل سیلاب و حمل‌ونقل با ظرفیتی بالغ بر ۲۵ میلیارد مترمکعب احداث شده است. افزایش ایجاد سازه‌ها و سدهای آبی به‌ویژه در سال‌های اخیر به‌ویژه ایجاد ۱۴ سد در شور ترکیه از جمله پروژه آناتولی شرقی موسوم به داپ (DAP) و همچنین آلودگی آب رودخانه ارس به‌ویژه از سوی کشور ارمنستان در نتیجه فعالیت‌های معدنی و همچنین نیروگاه اتمی متسامور در کشور ارمنستان باعث تنزل کمیت و کیفیت آورد رودخانه ارس در سال‌های اخیر شده و در آینده نیز می‌تواند دسترسی به منابع آب رودخانه ارس را محدودتر کند. اجرا و تکمیل آناتولی شرقی موسوم به داپ (DAP) کشور ترکیه در آینده نزدیک ممکن است سهم ایران از منابع آبی در حوضه آبریز ارس را بین ۲۵ تا ۳۰ درصد کاهش می‌دهد. قطع یا کاهش آورد رودخانه مرزی ارس توسط ترکیه منجر به مشکلات جدی برای تأمین آب شرب و کشاورزی مناطق پائین‌دست گردد.»
این گزارش تاکید کرده است: « طی سال‌های گذشته قرارداد‌های متعدد دوجانبه‌ای با کشورهای همسایه برای بهره‌برداری از منابع آب مشترک به تصویب رسیده است که شماری از آن‌ها پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی منتفی شده‌اند. بر اساس اطلاعات گردآوری‌شده از منابع موجود ۲۴ قرارداد در قالب‌های مختلف معاهده، پروتکل و موافقت‌نامه در زمینه موضوعات مربوط به رودخانه‌های مرزی بین ایران و همسایگان منعقد شد که تعدادی از این قرارداد‌ها با عقد قرارداد بعدی منسوخ و تعدادی از آن‌ها نیز از نظر زمانی منقضی شده و کارکرد خود را از دست داده و در حال حاضر تعداد ۱۴ قرارداد آبی معتبر بین ایران و همسایگان وجود دارد. متأسفانه با کشور ترکیه تنها پروتکل استفاده از آب‌های رودخانه ساری سو و قره سو برای تقسیم آب این رودخانه‌ها وجود دارد و در مورد رودخانه ارس با ترکیه هنوز معاهده و قراردادی منعقد نشده است.»
ضعف دیپلماسی آبی ایران با کشورهای همسایه موضوعی است که سالیان متمادی تیشه بر ریشه وضعیت آب در منطقه زده است. مشکل در مدیریت و تسهیم منصفانه منابع آب ارس نیز یکی دیگر از مسائلی است که در سال‌های اخیر منجر به بروز اختلاف بین کشورهای مشترک در این حوضه و از جمله بین ایران و ترکیه شده است . ایران می تواند با شکایت جوامع بین‌المللی نظیر سازمان ملل و دفتر توسعه و عمران ملل، خواستار جلوگیری از بحران آب ایجاد شده توسط ترکیه شود؛ چون به اعتقاد کارشناسان تداوم اقدامات ترکیه در موضوع قطع آب ورودی به ایران با اجرای پروژه داپ علاوه بر خشکاندن ارس بر ورودی آب به دریای خزر هم تأثیر دارد و با ادامه این طرح باید منتظر یک فاجعه بزرگ محیط زیستی، اجتماعی و امنیتی برای شمال غرب کشور بود.