بلایی که مسئولان بر سر مجموعه جهانی گنبد سلطانیه آورده‌اند
مشکلات
نویسنده : شهرام افشار
گنبد سلطانیه بزرگترین گنبد آجری جهان است و با ۴۸ متر ارتفاع، بعد از کلیسای سانتا ماریا در ایتالیا و مسجد ایاصوفیه در ترکیه، بلندترین بنای گنبدی‌شکل جهان است. گنبد سلطانیه تنها بنایی است که از مجموعه ارگ سلطانیه باقی مانده است. این شاهکار معماری، که در مرکز شهر سلطانیه استان زنجان قرار دارد، آرامگاه اولجایتو (سلطان محمد خدابنده) است و به دستور وی و در مدت زمان ۱۰ سال (بین سال‌های ۷۰۳ تا ۷۱۳ هجری قمری) ساخته شد. اولجایتو هشتمین سلطان ایلخانان مغول بود و سلطانیه در آن زمان پایتخت ایلخانان بود. این بنا از شهرت جهانی برخوردار است و در سال ۱۳۸۴ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
با اینکه انتظار می‌رفت گنبد سلطانیه پس از ثبت جهانی شدن مورد توجه اداره میراث فرهنگی قرار گیرد، اما این اثر فاخر همچنان مورد بی‌مهری مسئولین قرار دارد و وضعیت نابسامان آن در سال‌های گذشته بارها خبرساز شده است. در آخرین مورد، ۲۷ تیرماه ۱۴۰۲، ابوالفضل عالی، مدیر پایگاه میراث جهانی گنبد سلطانیه، در مصاحبه با ایلنا، از «تخریب و پوسته شدن کاشی‌های روی این گنبد» خبر داد و با اشاره به کمبود اعتبارات این مجموعه جهانی گفت: «مجموعه با چالش‌ها و مشکلات زیادی روبه‌روست.»
به گفته، مدیر پایگاه میراث جهانی گنبد سلطانیه، با اعتبارات اندک موجود، تنها «دو کارگاه حفاظت و مرمت» برای مرمت تخریبات صورت گرفته در «برج شمال شرق ارگ مجموعه» و «گچ‌بری‌های رواق غربی گنبد» راه‌اندازی شده است. اما مشکل اصلی تخریبات صورت گرفته در گنبد است. ابوالفضل عالی می‌گوید: «کاشی‌های گنبد که حدود ۱۴ سال پیش مرمت شدند، اکنون در وضعیتی بد و در حال تخریب هستند.»
مدیر پایگاه میراث جهانی گنبد سلطانیه، دلیل تخریب کاشی‌هایی که هنوز دو دهه هم عمر آن‌ها نمی‌گذرد را «تعجیل مسئولان وقت برای نصب این کاشی‌ها توسط استاد کار وقت» عنوان کرد و گفت: «در آن زمان مسئولان امر فشار زیادی به استادکار برای اتمام هرچه سریعتر مرمت و نصب کاشی‌ها می‌آوردند چنانکه حتی زمانی برای آزمایش کیفیت کاشی‌ها و مصالح نیز نبود و مسئولان وقت خواستار باز شدن هرچه زودتر داربست‌ها بودند. از این رو نه تنها کاشی‌ها کیفیت خوبی ندارند ضمن آنکه در نحوه اجرا نیز با مشکلاتی روبه‌رو هستند.»
ابوالفضل عالی، «لعاب‌پَر» شدن و «بیرون‌زدگی» کاشی‌های گنبد را «نگران کننده» خواند و گفت: «این امر سبب نفوذ رطوبت به بخش داخلی گنبد شده.» او با اشاره به مملو از تزیینات بودن زیر گنبد، افزود: «میزان تخریب خیلی زیاد است.»
با وجود این تخریبات گسترده و نیاز اضطراری به مرمت گنبد سلطانیه، این مجموعه پولی برای بنا ندارد و مدیر این مجموعه جهانی می‌گوید «در صورت تامین اعتبارات، کار تثبیت و تعویض کاشی‌های گنبد» انجام خواهد شد.
گنبد سلطانیه در حالی در این وضعیت بغرنج به سر می‌برد که اکنون فصل گردشگری است و بازدیدکنندگان زیادی به این مجموعه مراجعه می‌کنند. در تعطیلات نوروزی نیز مجموعه، وضعیت مشابهی دارد. در فروردين‌ماه ۱۴۰۲ خبرگزاری تسنیم با انتشار گزارشی تصویری، از تعطیل شدن پروژه‌های حفاظتی و مرمتی این مجموعه، تعطیل شدن موزه باستان‌شناسی مجموعه، تخریب گنبد و بناهای پیرامونی آن، شکسته شدن شیشه‌‌های پنجره بنا و مملو از زباله شدن محوطه این مجموعه فرهنگی، شرایط اسفناک آن را به تصویر کشید.
این در حالی است که، آبان‌ماه ۱۴۰۰ عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی و گردشگری در دیدار از گنبد سلطانیه، گفته بود «به طور ویژه بررسی وضعیت گنبد سلطانیه را در هیئت دولت» مطرح خواهد کرد. ضرغامی وعده داده بود برای حفاظت بهتر از گنبد سلطانیه زنجان «از محل اعتبارات در نظر گرفته شده برای محوطه سازی این اثر جهانی هزینه خواهد شد.» اما علیرغم گذشت نزدیک به دو سال، وعده‌های ضرغامی هنوز محقق نشده است. فرورین‌ماه ۱۴۰۲، مهدی باقری، رئیس مجمع نمایندگان استان زنجان ضمن انتقاد از وعده‌های بی‌فرجام ضرغامی گفت: «هیچ عملکرد مثبتی را از او در رونق گردشگری مشاهده نکرده‌ایم.»
این مجموعه جهانی حتی از لحاظ دسترسی نیز در وضعیت بدی قرار دارد. با اینکه خردادماه ۱۴۰۱، امیر ارجمند، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان از طرح‌های اداره میراث فرهنگی برای سهولت بازدید و دسترسی راحت‌تر گردشگران به قسمت‌های مختلف مجموعه، خبر داده بود و پس از وی، ضرغامی وعده اصلاح دسترسی‌های این مجموعه را داده بود اما این وعده‌ها نیز در حد حرف باقی ماندند.
ساماندهی ارگ سلطانیه، احیا و نورپردازی محوطه، ایجاد مبلمان و فضای سبز نیز از موضوعاتی است که علیرغم وعده‌های چندین مسئولان، عملی نشده‌اند. تیرماه ۱۴۰۰، حسن شجاعی نماینده شهر سلطانیه به ایسنا گفت: «متاسفانه در سال‌های گذشته توجهی به گنبد سلطانیه که جزء مهمترین آثار گردشگری استان زنجان و حتی کشور محسوب می‌شود، نشده است. این گنبد هیچ‌گونه امکانات رفاهی و خدماتی برای جذب گردشگر ندارد و محوطه این گنبد از وضعیت بسیار بدی برخوردار است.»
او افزود: «حتی در سال‌های گذشته همتی برای صاف کردن حیاط این گنبد نشده است؛ نه فضای سبز خوبی دارد و نه فضای مناسب گردشگری که وقتی گردشگران وارد این مجموعه می‌شوند از آن استفاده کنند. همینطور نیکمت‌های مناسبی برای اتراق گردشگران وجود ندارد.»
این مجموعه جهانی به دلیل کمبود اعتبارات، حتی بارها از پرداخت حقوق کارکنان خود نیز محروم مانده است. آخرین بار آبان‌ماه ۱۴۰۱ کارگران این مجموعه به خبرگزاری موج‌رسا گفتند ۵ ماه است حقوقشان پرداخت نشده است.
با وجود اینکه گنبد بیش از ۷۰۰ ساله سلطانیه به دلیل ویژگی‌های منحصربفردش از شهرت جهانی برخوردار است و ۱۸ سال از ثبت جهانی آن در یونسکو می گذرد، اما به دلیل بی‌توجهی مسئولان و عدم تخصیص اعتبارات لازم، بخش‌های مختلف حفاظتی، مرمتی و پژوهشی آن تعطیل شده است و مسئولان دولتی با دخالت‌های نابجا و غیرکارشناسانه خود در روند مرمت این گنبد، وضعیت اسفناک فعلی را رقم زده‌اند و آسیب‌های زیادی را بر پیکر این شاهکار معماری وارد کرده‌اند.
گنبد سلطانیه از مهمترین جاذبه‌های گردشگری استان زنجان محسوب می‌شود و در صورت مدیریت صحیح می‌تواند در اشتغال‌زایی و رونق اقتصادی منطقه تاثیر زیادی داشته باشد. اما این اثر حتی در ایام تعطیلات نوروزی و تعطیلات تابستانی که اوج فصل گردشگری در ایران محسوب می‌شود، آمادگی لازم برای استقبال از گردشگران را ندارد. وضعیت این مجموعه جهانی چنان اسفناک است که حسن شجاعی، نماینده شهر سلطانیه می‌گوید: «در سال‌های گذشته چنین عظمت و هنری خلق شده اما ما در این دوران نتوانسته‌ایم حتی پیرامون این گنبد را متناسب با استعداد تاریخی بنا آماده کنیم.»
منابع: