تالاب هورالعظیم مهم‌ترین قربانی وزارت نفت و نیرو
با فرا رسیدن فصل گرما، نگرانی‌ها از شرایط بحرانی هورالعظیم روز به روز بیشتر می‌شود. هورالعظیم بزرگترین تالاب مرزی ایران، که از اوایل دهه ۷۰ با احداث سد کرخه بر روی آن، وارد جنگی تمام نشدنی برای تأمین حق آبه خود شد و حالا زیر تیغ سیاست‌های نفتی جمهوری اسلامی نفس‌هایش به شماره افتاده است.
سید عادل مولا، معاون محیط طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست در تاریخ ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ با بیان اینکه شرایط هورالعظیم در موقعیت بحرانی است و وزارت نیرو امسال حق‌آبه هورالعظیم را تأمین نکرده است، ادامه داد: اگر حق‌آبه هورالعظیم رهاسازی نشود در تابستان تنش‌های زیادی در تالاب از جمله آتش سوزی‌ها، مرگ و میر آبزیان و حیوانات، خیزش گرد و غبار و تصرفات در منطقه رخ می‌دهد و از این بابت نگران هستیم.
وی با اشاره به ادامه پیگیری تأمین حق‌آبه تالاب هورالعظیم، بیان کرد: در قانون پس از تأمین آب شرب، اولویت دوم تأمین حق‌آبه زیست محیطی تالاب‌ها است، اما اکنون مشاهده می‌شود که پس از تأمین آب شرب، اولویت به آب کشاورزی داده شده است. وی افزود: مکاتباتی با وزارت نیرو برای این کار انجام شده است و همچنان در حال پیگیری هستیم و پیش‌بینی می‌شود که فصل سختی پیش رو داریم.
این گفته‌ها در حالی است که تابستان سال گذشته در پی خشک شدن بخش‌های وسیعی از هورالعظیم، این تالاب شاهد آتش‌سوزی‌های گسترده به ویژه در بخش عراق بود. در ادامه این روند، اوایل مهر ماه بار دیگر آتش تالاب هورالعظیم از بخش عراقی شعله ور شد. به طوری که بوی تُند دود آتش‌سوزی و هاله دود آن، در برخی روز‌ها هوای دشت آزادگان، هویزه، حمیدیه و اهواز را آلوده کرده و حتی موجب تعطیلی یک روزه مدارس در هویزه شد. این آتش‌سوزی‌های گسترده در هورالعظیم و خشکی دریاچه ارومیه زیست گونه‌های بسیاری از جانوران و انسان‌ها را به خطر انداخت.
خشک شدن هورالعظیم سال‌هاست که مورد انتقاد فعالان محیط‌زیستی در خوزستان قرار گرفته است، به طوری که در تیرماه ۱۴۰۰، یکی از بزرگترین اعتراضات اجتماعی بر سر خشکاندن تالاب هورالعظیم در خوزستان رخ داد. تصاویر تکان‌دهنده گاومیش‌ها، که با کاهش تراز آب هورالعظیم برای نوشیدن آب در گل و لای افتاده بودند یکی از دلخراش‌ترین تصاویر برای عموم مردم، شهروندان ساکن و جامعه محیط زیستی ایران بود. اعتراضاتی که به‌دلیل بی‌آبی گسترده و از بین رفتن محصولات کشاورزی و دام‌های شهروندان ساکن در شهر‌های جنوب غرب استان خوزستان و پایین دست رود کرخه شکل گرفت، از شادگان آغاز شد و در زمانی کوتاه، به دیگر شهر‌های این استان گسترش پیدا کرد.
امپراتوری نفت در هور
محور اصلی در مشکل خشکی تالاب هورالعظیم، ناکارآمدی وزارت نفت و اولویت قرار دادن استخراج نفت از میادین‌های نفتی این منطقه توسط این وزارتخانه است.
میدان آزادگان، بزرگترین میدان مشترک نفتی ایران و عراق در هورالعظیم با وسعت ۱۵۰۰ کیلومتر مربع در مجاورت مرز عراق است. بخش عراقی میدان مشترک آزادگان که میدان مجنون نامیده می‌شود، روزانه ۲۲۰ هزار بشکه تولید نفت دارد و پارسال توسعه این میدان برای دو برابر کردن سطح تولید آغاز شد. عراق یک دهه زودتر از ایران تولید نفت از این میدان عظیم را با کمک شرکت‌های غربی آغاز کرد.
میدان آزادگان برای اولین بار در سال ۱۳۵۵ با یک چاه اکتشافی کشف شد و سپس در سال ۱۳۷۸ با حفر دومین چاه، ابعاد مختلفی از سیالات نفتی در مخازن آن شناسایی شد.
در دوره ریاست جمهوری محمد خاتمی، ژاپنی‌ها برای تکمیل بهره‌برداری از این میدان به ایران آمدند اما به علت تحریم‌های آمریکا مجبور به ترک ایران شدند.
در سال ۸۷ وزیران عضو کمیسیون اقتصاد دولت احمدی نژاد، در مقابل دیدگان سازمان حفاظت محیط زیست بیش از هفت هزار هکتار از اراضی تالاب را برای ۳۰ سال به وزارت نفت واگذار کردند و از آن زمان هر روز گام‌های بیشتری به سمت تخریب هورالعظیم برداشته شد.
معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست در تاریخ ۲ مرداد ۱۴۰۰ از وجود ردپای یک شرکت نفتی چینی طرف قرارداد با ایران در ماجرای خشکی هورالعظیم پرده برداشت.
به گفته احمدرضا لاهیجان‌زاده، در دهه ۸۰، قرارداد با شرکت ژاپنی برای طرح توسعه میادین نفتی و استخراج نفت در تالاب هورالعظیم ملغا شده و به دست یک شرکت چینی افتاده است.
او می‌گوید: شرکت ژاپنی برای استخراج نفت از میادین هورالعظیم در حوزه‌های آزادگان و یادآوران، مطالعات گسترده‌ای را انجام داده بودند تا با کمک تکنولوژی سطح بالایی تأسیسات نفتی را در آب نصب کنند، اما چینی‌ها حاضر به انجام این کار نشده‌اند و به خاطر ارزانتر شدن پروژه پیشنهاد خشک شدن هورالعظیم را دادند که متأسفانه شورای عالی امنیت ملی هم آن را پذیرفت و هور با مجوز یک شورای بالادستی امنیتی به نفع شرکت نفتی چینی خشک شد.
پیش‌تر محمد درویش کنشگر محیط‌زیست، دربارۀ خشکاندن تالاب هورالعظیم گفته بود: «وزارت نفت می‌خواهد استخراج نفت را به پیمانکار چینی بدهد. پیمانکار چینی هم در زمان دولت احمدی‌نژاد گفته بود که اگر این تالاب خشک باشد، قیمت‌ها را ۲۰درصد پایین می‌آورم. آن‌ها به این نتیجه رسیدند که بهتر است تالاب را خشک کنند.»
نهایتاً چینی‌ها نیز در سال ۹۳ از پروژه توسعه میدان آزادگان کنار گذاشته شده و آزادگان به شرکت‌های داخلی واگذار شد
چهاردهم تیر امسال، دولت ابراهیم رئیسی با امضاء یک تفاهم‌نامه ۷ میلیارد دلاری، توسعه میدان آزادگان را به ۶ بانک و ۶ شرکت ایرانی سپرد. ستاد اجرایی، بنیاد مستضعفان، قرارگاه خاتم، مپنا و پتروپارس شرکت‌هایی هستند که توسعه این میدان به آن‌ها سپرده شده است.
کارشناسان معتقدند، کندی روند کار در سال‌های بعد از حذف شرکت چینی و در طرف مقابل شدت فزاینده فعالیت بهره‌برداری عراق از این میدان مشترک، دستکم ۴۰ میلیارد دلار ضرر نصیب ایران کرده است.
به گفته محمد درویش، فعال محیط زیست عراق بخش «هورالعظیم» مربوط به خود را ثبت کنوانسیون رامسر (پیمانی بین‌المللی برای حفاظت از تالاب‌ها و حیوانات و گیاهان وابسته به آن‌ها است که در سال ۱۳۴۹ در شهر رامسر به تصویب رسید و در حال حاضر این پیمان ۲۴۱۲ مکان در ۱۷۱ کشور را پوشش می‌دهد) کرده ولی ثبت بخش مربوط به ایران، به دلایل مختلفی از جمله امکان استخراج نفت، هشت سال است که در دست بررسی است و مسئولان جمهوری اسلامی برای حفظ منافع نفتی خود تمایلی به ثبت حوضچه‌های سه و چهار و پنج هورالعظیم را ندارند.