ایجاد زنجیره انسانی بر مزار خشک هامون
گروهی از شهروندان سیستان و بلوچستان و فعالان محیط‌زیستی در روز یکشنبه ۳ اردیبهشت، با تشکیل زنجیره انسانی در بستر خشک تالاب هامون و کنار کوه تاریخی خواجه، به تعلل دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی برای به نتیجه رساندن مذاکرات با طالبان، جهت تأمین حقابۀ ایران از هیرمند واکنش نشان داده و خواهان نجات تالاب هامون شدند.
این تجمع، دومین تجمع صورت گرفته طی یک‌ماه گذشته برای ایجاد توجه به وضعیت وخیم هامون و پیامدهای فاجعه خشکی این تالاب است. در این تجمع ساکنان پنج شهرستان منطقه شامل «زابل، زهک، هامون، هیرمند و نیمروز» واقع در شمال استان سیستان و بلوچستان حضور داشتند.
تجمع‌کنندگان با در دست داشتن پلاکاردهایی با مضمون «حقابه هیرمند را بگیرید»، «حقابه هیرمند حق مسلم مردم سیستان است»، «شهر سوخته دیگری در راه است»، «حقابه سیستان، آزمون دولتمردان»، «زابل خشک و بی‌آبه، مسئولین ما خوابند» به موضع انفعالی حکومت در بازپسگیری حق‌آبه هیرمند از طالبان اعتراض کردند و خواستار «اصلاح سامانه انحرافی بند کمال خان در افغانستان» و «جلوگیری از تکمیل سد بخش‌آباد روی فراه‌رود» این کشور، از کمیساریای آب و وزارتخانه‌های امور خارجه و نیرو شدند.
روزنامه پیام ما در گزارشی از تجمع روز یکشنبه بر بستر خشک تالاب هامون از قول حسین بنیادی یکی از فعالان برگزاری این تجمع نوشت: «مطالبه مردم، خروج دستگاه دیپلماسی ایران از انفعال در مورد حقابۀ هامون است. گفتار درمانی مسئولین در مورد هامون کافی است، زیرا مردم در این منطقه دیگر چیزی برای از دست دادن ندارند و اقدامی عملی می‌خواهند.»
در دو سال گذشته چه بر سر هامون آمد؟
دریاچه هامون در استان سیستان و بلوچستان پس از خزر و ارومیه، سومین دریاچه بزرگ ایران است و یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست محیطی ایران به شمار می‌رود. رود هیرمند هم اصلی‌ترین منبع آبریز دریاچه هامون است که از «کوه‌های بابا» در ۴۰ کیلومتری غرب کابل سرچشمه می‌گیرد و به دریاچه هامون می‌ریزد.
ایران و افغانستان در سال ۱۳۵۱ و در زمان نخست‌وزیری امیرعباس هویدا، قراردادی امضا کردند که معروف به معاهده «رود هیرمند» است. این قرارداد شامل «۱۲ ماده و دو پروتکل ضمیمه» است و به موجب آن، باید در هر ثانیه ۲۶ مترمکعب آب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون اختصاص یابد. همچنین بر طبق ماده ششم قرارداد، «افغانستان نباید دست به اقداماتی بزند که حق‌آبه ایران برای زراعت به‌طور کلی نامناسب شود یا به مواد شیمیایی حاصله از فاضلاب صنایع، به‌حدی آلوده شود که با آخرین روش‌های فنی و معمول، قابل تصفیه نبوده و استعمال آب برای ضروریات معدنی ناممکن و مضر شود.»
اما از سال‌های پایانی دهه ۱۳۷۰، هم‌زمان با شروع خشکسالی‌ها، حقابه دریاچه هامون به یکی از موارد اختلاف‌های سیاسی، اجتماعی و محیط زیستی دو کشور تبدیل شد.
آنچنان که بعد از احداث بند انحرافی «سد کمال‌خان» بر رودخانه هیرمند و «انحراف سیلاب‌های رودخانه به سمت شوره‌زار گودزره»، طی دوسال گذشته دیگر هیچ آبی از طرف افغانستان به تالاب هامون نرسید.
با کاهش مداوم آب ورودی از رودخانه هیرمند به هامون، این دریاچه در معرض خطر خشکی کامل قرار گرفت و در نتیجه، زندگی و کار بیش از نیم میلیون تن از ساکنان استان سیستان و بلوچستان ایران به خطر افتاد.
اکنون اهالی منطقه سیستان که از یک سو با مشکل بحران آب مواجه‌اند و از سوی دیگر در پی طوفان‌های گردوغبار و تغییرات اقلیمی سلامتی‌شان در خطر است. در سال‌های اخیر، میان دو کشور ایران و افغانستان مذاکراتی با موضوع «حقابه هامون» انجام شد اما با قدرت یافتن طالبان، تمامی مذاکرات پیشین بی‌اثر ماند.
پوشش آخرین تجمع تالاب هامون در رسانه‌های دولتی
رویکرد نظام در برخورد با تجمع‌های برگزار شده در سال گذشته، جدا کردن حساب خود از شهروندان معترض سیستانی بوده است. طبق گفته‌های کاظمی قمی، نماینده رئیس جمهوری ایران در امور افغانستان در تیرماه سال گذشته، معترضان اشغالگران افغانستانی هستند که قصد ایجاد شکاف بین دو ملت را دارند.
اما با شدت گرفتن اعتراضات، خبرگزاری‌های فارس و تسنیم، دو رسانه وابسته به سپاه پاسداران، و تمام رسانه‌های دولتی به پوشش اعتراضات مردمی در رسانه دولتی پرداختند و آن را «تجمع قانونی» خوانده و سعی در نرمال‌سازی و القای وضعیت تحت کنترل، در مورد معضل تامین حق‌آبه هیرمند از طالبان کردند.
گرداب دیپلماسی منفعل ایران در مواجهه با طالبان
حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه و علی‌اکبر محرابیان وزیر نیرو، و محمد مخبر معاون اول ابراهیم رئیسی تاکنون چند بار از انجام مذاکره با طالبان بر سر حقابه هیرمند خبر داده‌اند اما همه این مذاکرات بی‌نتیجه مانده و در عمل طالبان حاضر نشده دریچه‌های سد کمال خان را به سوی هیرمند بازکند.
ابوالفضل زهره‌وند، سفیر سابق جمهوری اسلامی ایران در کابل، به‌تازگی در مصاحبه‌ای، به افشای بی‌نتیجه بودن تلاش‌های جمهوری اسلامی برای زنده کردن سهم آبی ایران پرداخت. به گفته او، در دیدار حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه، با همتای افغانستانی‌اش، به موضوع آب نیز پرداخته شده اما هچ نتیجه مشخصی در بر نداشته است.
بر طبق گزارش ایرنا، حسین امیرعبداللهیان تنها اندکی پس از تجمع اعتراضی مردم سیستان بر بستر خشکیده هامون گفت: «هیئت حاکمه افغانستان برخلاف مقام‌های قبلی، بر حقابه ایران اعتراف و تاکید دارند.»
به نظر می‌رسد دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی، به رغم داشتن همه ابزارهای اجتماعی و سیاسی، هیچ اراده‌ای برای تأمین حقابه از سوی افغانستان و هیأت حاکمه طالبان ندارد. زیرا که سفارت افغانستان به طالبان بدون هیچ پیش‌شرطی واگذار شد اگر هم پیش‌شرطی وجود داشت، نتیجه‌ای برای نهرهای ورودی سیستان دربرنداشت و مقام‌های حکومتی همچنان در حال دادن وعده‌های بی‌ثمر برای حل این مسئله از راه دیپلماسی هستند.