تکثیر مصنوعی یوز ایرانی
یوزپلنگ ایرانی، گونه‌ای آسیایی از گربه سانان در معرض انقراض است که از سال ۱۳۹۱، در جریان پروژه بین‌المللی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی، توسط موسسه مردم نهاد میراث پارسیان به همت هومن جوکار، کاووس سید امامی و نیلوفر بیانی پایش و نگهبانی می‌شد. این پروژه در حالی آغاز شد که تنها در فاصله سال‌های ۸۰ تا ۹۰، ۴۲ یوز در تصادفات جاده‌ای، شکار و به طور طبیعی تلف شده بودند.
پروژه حفاظت از یوز تا سال ۱۳۹۵ با پیگیری‌های هومن جوکار ادامه داشت و روزنامه همشهری به نقل از هومن جوکار، از وجود ۵۰ قلاده یوز ایرانی تا سال ۹۵ خبر داد و ادعا کرد از این تعداد، ۳۲ یوز نر و ماده توسط دوربین‌های تخصصی در ایستگاه‌های پایش، به طور کامل شناسایی شده‌اند.
در همان سال، دفتر توسعه سازمان ملل، به منظور مشارکت در حفظ این گونه جانوری که شمار اندکی از آن در جهان باقی مانده، حدود ۴۷ هزار دلار کمک هزینه به ایران پرداخت کرد. اما این پروژه تحقیقاتی که وجهه جهانی یافته بود، پس از دستگیری کارشناسان در بهمن ۹۶ معلق شد و همکاری سازمان ملل هم در پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی متوقف شد.
روند کاهش جمعیت از ۵۰ یوز تا ۳۰ یوز
در پروژه بین‌المللی محافظت از یوز، پارک ملی توران، به عنوان یکی از «مهم‌ترین و حساس‌ترین زیستگاه‌های زادآور یوز در ایران» معرفی شد و قرق این پارک ملی در دستورکار قرار گرفت. به همین منظور کمپین یوز تا ابد، با شعار «تنها ۵۰ یوز تا یک حسرت ملی» به اعتبار هنرمند سینما، هدیه تهرانی ایجاد شد.
این کمپین یکی از اولین کمپین‌های اجتماعی موفق در ایران بود و قصد داشت با جمع آوری مبلغ ۸۰۰ میلیون تومان، دامداران منطقه خارتوران را راضی کند، تا آغُل‌ها و گله‌های خود را از این منطقه حفاظت شده خارج کنند تا یوزها و محیط زیست مورد نیاز آنها، در امنیت بیشتری باشند. در همین زمان بود که کار تیم حفاظتی که به مدیریت هومن جوکار فعالیت خود را ادامه می‌داد، به مدت دوسال متوقف شد.
پس از این که سرپرست پروژه بین‌المللی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی تغییر کرد، روزنامه شهروند به نقل از او نوشت: «حفاظت زیستگاه‌ها مناسب نیست. در جریان خرید آغل‌ها برای رفع تعارضات جوامع محلی، فعلا فقط پارک ملی توران امن شده و به‌علاوه ۸۰ محیط‌بان زیستگاه‌های یوز را حفاظت می‌کنند و این رقم باید دست کم دو برابر باشد. در این مسیر ادارات استانی همراه نیستند و امکانات و تجهیزات کافی نداریم. توران هنوز خودرو ندارد. وضع جمعیتی یوز هم اصلا خوب نیست و چشم امیدمان به توران است.»
در حال حاضر به استناد آخرین سر شماری انجام شده در سال ۱۴۰۰، کمتر از ۳۰ یوز در دشت‌های مساعد مرکز ایران باقی مانده است و در این شرایط که طبیعت، در حفظ و امتداد نسل این گربه‌سان ناکام به نظر می‌رسد، بعضی از کارشناسان پارک پردیسان تهران، توله گیری در اسارت را اقدامی کارآمدتر از رسیدگی به محیط زیستِ یوز می‌دانند.
۲تجربه از توله گیری یوزپلنگ در اسارت
«دلبر» نخستین ماده یوزی بود که سال ۱۳۹۳ سوژه پروژه لقاح مصنوعی شد. این یوز ماده، از زیست‌گاه خود جدا شد تا امیدی برای ادامه نسل یوز ایرانی باشد. دلبر پس از جفتگیری با «کوشکی» باردار شد اما در حین بارداری کلیه او عفونت کرد و پزشکان ناچار به سقط جنین شدند.
پس از تجربه ناموفق «دلبر»، «ایران» ماده یوز دیگری که به ادعای سازمان محیط زیست، در سال ۱۳۹۶ با شرایط بدی از قاچاقچیان ضبط شد، پروژه جدید این سازمان شد.
ایران مدتی در پردیسان تیمار شد و وقتی تلاش‌ها برای بارداری او در اسارت بی‌نتیجه ماند، سال ۱۳۹۹، به توران منتقل شد و در شرایط حفاظت شده، با یوز نری به نام «فیروز» جفتگیری کرد. ایران در بهار ۱۴۰۱ زایمان کرد و سه توله یوز نر به دنیا آورد. شکست این پروژه زمانی احساس شد که دو توله در روزها نخست پس از زایمان تلف شدند.
محیط بانان، پزشکان و رفتارشناسان حیوانات وحشی و بعضی از کارشناسان دیگر، معتقدند ورود مستقیم به مسائل یوزپلنگ، ماهیت اصلی این گونه را تحت تاثیر قرار داده و ادامه حیات وحشی آن را با مشکلات جدی مواجه می‌کند. این اظهار نظر، پس از امتناع ایران از شیر دادن به توله یوزهای چند روزه و تلف شدن دو توله، شدت گرفت و حالا که «پیروز» تنها توله یوز باقی مانده از زایمان «ایران» همچنان برای ادامه حیات به دامپزشک خود محتاج است هم ادامه دارد.
در حالی که سازمان محیط زیست ایران، دو تجربه ناموفق از توله‌گیری در اسارت را پشت سر گذاشته، در آذر ۱۴۰۱، خبری مبنی بر معرفی دو توله یوز به سازمان محیط زیست توسط یک دامدار منطقه توران، در رسانه‌های ایران و فضای مجازی منتشر شد.
این خبر بدون انتشار رسمی عکس توله‌ها، بسیاری از فعالان را نگران و نسبت به مداخله سازمان محیط زیست به جریان انتقال آنها به پردیسان بدبین کرد. آنها معتقدند جدا شدن این توله‌ها از مادرشان و رشد آنها در پردیسان، آینده روشنتری از آینده ایران، کوشکی، دلبر و حتی پیروز برای دو توله جدید رقم نمی‌زند.
با وجود این که پژوهشگران پروژه بین‌المللی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی هنوز در حبس به سر می‌برند و اقدامات اصولی ارتقا شرایط محیط زیست یوز هرگز کامل و عملی نشد، عده‌ای با تلاش‌هایی پر هزینه و بدون ضمانت، سعی در تکثیر یوز ایرانی در باغ وحش دارند و مشخص نیست این تلاش‌ها ثمری دارد یا صرفا اقداماتی زمان بر و بی‌فایده، هم جهت با انقراض یوز ایرانی است.