فرونشست زمین در اصفهان: خطری ناگهانی برای تمدن تاریخی
مشکلات
فرونشست زمین در استان اصفهان، به ویژه در شمال این استان، یک پدیده طبیعی است که در سال‌های اخیر به دلیل استفاده بی‌رویه از آب زیرزمینی و تغییرات آب و هوایی، به شدت افزایش یافته است. این فرونشست باعث حرکت زمین در مناطق مختلف شده است، به صورت یکنواخت یا غیریکنواخت. در برخی مناطق که فرونشست غیریکنواخت رخ می‌دهد، سازه‌های زیرزمینی مانند لوله‌های آبفا متحرک می‌شوند و باعث نشت و تخلیه فاضلاب به محیط اطراف می‌شوند. این نشت و تخلیه فاضلاب منجر به شستشوی اطراف لوله می‌شود و در نهایت باعث ایجاد فروچاله‌ها می‌شود، مانند فروچاله‌ای که در اتوبان شهید آقابابایی شکل گرفت. تحت تأثیر فرونشست، آبرفت‌ها نیز به طور قابل توجهی کاهش می‌یابند و در نهایت ممکن است منجر به خشک شدن چاه‌های آب و مشکلات آبی دیگر گردد. سازمان‌های مختلف، از جمله سازمان زمین‌شناسی کشور، مطالعات و پایشی را در این زمینه انجام می‌دهند تا با ارائه اطلاعات دقیق و آگاهی مناسب، برنامه‌ریزی‌های لازم را برای مدیریت بهینه منابع آب و پیشگیری از آثار منفی فرونشست زمین انجام دهند.
در این زمینه، یک کارشناس زمین‌شناسی با تجربه مدیریت در استان اصفهان، به روزنامه "اعتماد" توضیح داد که محدود نگه داشتن خودمان در محدوده نرخ فرونشست منطقه منصفانه نیست، زیرا ممکن است دشتی با نرخ فرونشست بسیار کمتر، وضعیتی خطرناک‌تر از دشتی با نرخ بالای فرونشست داشته باشد. وقتی به نزدیکی چاه‌های آب می‌رسیم، ضخامت لایه آبرفت کاهش می‌یابد و نرخ فرونشست کاهش می‌یابد. هنگامی که لایه آبرفت به‌طور کامل خشک شود، نرخ فرونشست به صفر می‌رسد. این کارشناس اضافه کرد که بر اساس محاسبات، در مناطق شمالی استان اصفهان، نرخ فرونشست حدود ۱۸۰ تا ۲۰۰ سانتیمتر و در مناطق مرکزی مانند میدان نقش جهان، با توجه به ضخامت لایه آبرفت دانه‌ریز، ۴۶ سانتیمتر است و پس از آن به حالت پایداری خواهد رسید. در این زمان، نرخ فرونشست به حداقل می‌رسد یا صفر می‌شود، با این تفاوت که با یک لایه آبرفت بسیار فشرده روبرو هستیم که قدرت نگه داشتن آب را از دست داده است، به عبارت دیگر آبخوان تا حدودی نابود شده است. این اتفاق در دشت مهیار روی داده است!
سازمان زمین‌شناسی کشور در سال ۹۸ برای انجام مطالعات فرونشست و تهیه اطلس فرونشست زمین در دشت‌های استان اصفهان پایشی را آغاز کرد. در سال ۹۵، سازمان زمین‌شناسی اعلام کرد که ۲۳۰۰ کیلومترمربع از دشت‌های استان در خطر فرونشست زمین قرار دارند، و پس از پایش‌های سال‌های ۹۸ و ۹۹، این عدد به تقریباً ۱۰ هزار کیلومترمربع افزایش یافت. به این معنا که استان اصفهان دارای بیشترین مساحت درگیر با فرونشست زمین است.
در ارتباط با این موضوع، مجید مختاری، سخنگوی شرکت آب و فاضلاب استان اصفهان، به روزنامه اعتماد گفت: فرونشست در اصفهان و به خصوص در شمال اصفهان یک پدیده طبیعی است که در چند سال اخیر به دلیل استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و تغییر شرایط اقلیمی تشدید شده است. این نوسانات باعث شده است که زمین در مناطق مختلف حرکت کند، این حرکت‌ها به صورت یکنواخت و غیریکنواخت رخ می‌دهد و در مناطقی که فرونشست غیریکنواخت ایجاد می‌شود، سازه‌های آبفا که به صورت مدفون و لوله‌ای هستند، حرکت می‌کنند و موجب باز شدن اتصالات و نشت می‌شوند. نشت فاضلاب و ورود فاضلاب به محیط اطرافش باعث ایجاد شستن محیط اطراف (آب شستگی) می‌شود و کم‌کم اطراف لوله به واسطه فرونشست اولیه تخلیه می‌شود که نمونه آن ایجاد فروچاله در اتوبان شهید آقابابایی بود
راه‌حل طرح
برای مواجهه با مشکل فرونشست زمین در استان اصفهان و کاهش تأثیرات آن، می‌توان راهکارهای زیر را در نظر گرفت:
- مدیریت پایدار منابع آب: برنامه‌ریزی صحیح و استفاده بهینه از منابع آب زیرزمینی و سطحی، به منظور جلوگیری از بی‌رویه‌ی استفاده و کاهش بار فشار بر آبخوان‌ها و لایه‌های آبرفت.
- اجرای طرح‌های مدیریت منابع آب: ساخت سدها و تأمین منابع آب به صورت پایدار، به منظور تعادل بین تأمین آب و برداشت آب و جلوگیری از کاهش سطح آب زیرزمینی.
- افزایش آگاهی عمومی: آگاه‌سازی مردم و مسئولان درباره اهمیت مدیریت منابع آب و تأثیرات فرونشست زمین، با هدف ایجاد همکاری جامعه در حفظ و حمایت از منابع آب و زمین.
- ممنوعیت حفر چاه‌های آب: اتخاذ سیاست‌ها و قوانین محدودیت حفر چاه‌های آب و کنترل برداشت آب زیرزمینی، به منظور حفظ تعادل آبخوان و جلوگیری از کاهش سطح آب زیرزمینی.
- استفاده از روش‌های جایگزین آب: ارتقاء استفاده از روش‌های مدیریت آب مانند آبیاری قطره‌ای، تکنیک‌های جمع‌آوری آب باران و استفاده از آب شهرک‌سازی مجدد، به منظور کاهش بار فشار بر آبخوان‌ها و لایه‌های آبرفت.
- نظارت و کنترل: تشکیل سازمان‌ها و نهادها جهت نظارت و کنترل مستمر بر فعالیت‌های مرتبط با منابع آب و زمین، به منظور جلوگیری از فعالیت‌های غیرمجاز و تخریب محیط زیست.
- تحقیقات و مطالعات علمی: انجام تحقیقات و مطالعات علمی در زمینه فرونشست زمین و روش‌های مقابله با آن، با هدف یافتن راهکارهای بهتر و موثرتر در مدیریت این مشکل.
این راهکارها می‌توانند بهبود مدیریت منابع آب و کاهش تأثیرات فرونشست زمین در استان اصفهان را تسهیل کنند. البته، این مسئله نیاز به همکاری و تلاش مشترک از سوی دولت، مسئولان محلی، مردم و نهادهای مرتبط دارد تا بتوان به نتایج مطلوب دست یافت