خطر انقراض گیاهان دارویی در آذربایجان غربی به دلیل برداشت بی‌رویه
استان آذربایجان‌غربی یکی از مهمترین رویشگاه‌های گیاهان دارویی و کوهی به شمار می‌رود و از لحاظ تنوع گیاهان دارویی رتبه اول کشور را دارد. این استان دارای ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار مرتع و ۱۰۱ هزار هکتار جنگل و عرصه کشاورزی و کوهپایه‌ای است. ۱۴۰۰ گونه گیاهی در آذربایجان‌غربی رشد می‌کند که برخی از این گیاهان از لحاظ دارویی و خوراکی بسیار حائز اهمیت است. کنگر، ریواس، شنگ، غازیاغی، انواع تره و پیاز کوهی، بولاغ اوتی و آویشن از گونه‌های شاخص گیاهان خوراکی در آذربایجان غربی هستند. علاوه بر خاصیت دارویی و خوراکی گیاهان، پوشش گیاهی برای جلوگیری از فرسایش خاک و حفظ خاک ضروری است و نقش زیادی در کاهش سرعت جریان‌های سطحی و سیلاب‌های مخرب دارد.
هر ساله هم زمان با آغاز فصل بهار و رویش گیاهان خوراکی در مراتع استان آذربایجان‌غربی، شمار زیادی از شهروندان به صورت لجام گسیخته به جان طبیعت افتاده و گیاهان کوهی را قلع و قمع می‌کنند. در حال حاضر نیز به علت «تغییرات اقلیمی، کاهش بارندگی‌ها و برداشت بی‌رویه»، برخی گونه‌های گیاهی آذربایجان غربی در معرض انقراض قرار گرفته‌اند.
در فروردین ماه ۱۴۰۰ مهناز حیدری، محقق گیاهان دارویی به خبرگزاری فارس گفت: «حدود ۲۰ گونه گیاه دارویی این استان به علت برداشت بی‌رویه انسان در معرض انقراض با سرعت بالا هستند.» پیشتر دکتر محمد رضائی، رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان‌غربی هم هشدار داده بود، گیاهان خوراکی مناطقی مانند دره شهدا، قاسملو و کوه سیر داغی و قوشچی در شهرستان ارومیه در معرض خطر قرار دارند.
در همین ارتباط، روز سه شنبه ۱۵ فروردین ماه ۱۴۰۲، «نبی قائمی»، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری آذربایجان غربی اعلام کرد بهره‌برداری تجاری و برداشت پیاز گیاهان مرتعی ممنوع است و در صورت برداشت، حمل و نقل و یا خرید و فروش غیرمجاز، برابر مقررات، به عنوان کالای قاچاق تلقی شده و به نفع دولت توقیف می شود و متخلفین توسط یگان حفاظت شهرستان‌ها به مراجع قضایی معرفی می‌شوند.
طبق ماده ۲۵ الحاقی به «قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز» حمل، عرضه، خرید، فروش و نگهداری محصولات و فرآورده‌ها یا مصنوعات منابع طبیعی اعم از جانوری و گیاهی به قصد تجاری، بدون تحصیل پروانه از مرجع ذی‌صلاح (سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور و ادارات کل تابعه) ممنوع است و مرتکب، علاوه بر ضبط کالاهای مزبور و آلات و ادوات مورد استفاده، مشمول مجازات‌ها و احکام مقرر برای قاچاق کالا می‌شود.
علیرغم تصویب این قوانین و هشدارهای مسئولان مبنی بر برخورد با متخلفان، برداشت بی‌رویه و خرید و فروش غیرقانونی گیاهان کوهی و دارویی در شهرهای مختلف همچنان ادامه دارد. دکتر عزیزالله جعفری استاد گیاه شناسی در گفت و گو با روزنامه قانون با بیان اینکه «مسئولان مربوطه تاکنون اقدامات جدی برای جلوگیری از انقراض گیاهان انجام نداده‌اند، معتقد است «اعمال جریمه های جدی‌تر و مسدود کردن جاده‌های منتهی به مناطق به خصوص در فصل بهار» می‌تواند مانع برداشت بی‌رویه گیاهان شود.
از سوی دیگر، باید توجه داشت تنها با برخوردهای قهری نمی‌توان با این پدیده مقابله کرد. رفع این مشکل نیازمند ریشه‌یابی علل برداشت بی‌رویه گیاهان است. برخی از شهروندان به دلیل عدم آگاهی از تبعات خسارت‌بار برداشت بی‌رویه گیاهان کوهی و دارویی، به این کار اقدام می‌کنند که فرهنگ سازی و آموزش به شهروندان درباره تبعات جبران ناپذیر برداشت بی‌رویه گیاهان کوهی و انقراض گونه‌های گیاهی می‌تواند تا حد زیادی در این باره راهگشا باشد.
راه‌حل طرح
اما مهمترین دلیل روی آوردن شهروندان به برداشت بی‌رویه گیاهان کوهی و دارویی، بیکاری و کسب درآمد از طریق فروش این گیاهان است. توسعه كشت زراعی گیاهان دارویی و خرید و فروش این گیاهان از راهکارهای موثر در این زمینه است. دولت از طریق آموزش به کشاورزان در خصوص شیوه کشت و تولید گیاهان دارويی و حمايت جدی از توسعه صنعت فرآوری گیاهان دارويی، می‌تواند ضمن پیشگیری از قاچاق گیاهان و انقراض گونه‌های دارويی، برای شمار زیادی از شهروندان اشتغال زایی نماید. در حال حاضر برخی از گیاهان دارویی از جمله نعنا، پونه، بابونه، سرخارگل، بادرنجبویه، آویشن باغی، به لیمو، همیشه بهار، رزماری، اسطوخودوس و آلوئه ورا در مزارع کشت داده می‌شوند و متخصصین کشاورزی فعال در حوزه گیاهان دارویی سعی در اهلی سازی و کشت گیاهان دارویی بیشتری دارند.
ادارات دولتی مربوطه نیز با بررسی اکوسیستم‌های در معرض خطر استان آذربایجان غربی، می‌توانند با تهیه و انتشار لیست قرمز گیاهان و اکوسیستم‌های منطقه، برنامه حفاظتی برای این گیاهان ارائه دهند و گونه‌های گیاهی در معرض خطر انقراض را جمع‌آوری کرده و در هرباریوم گیاهی استان محافظت نماید.