زنده مانی بی شناسنامه ها در شهرستان دشتیاری سيستان و بلوچستان
در حالی که جمهوری اسلامی درباره کاهش رشد جمعیت کشور هشدار می‌دهد و بر فرزندآوری تاکید می‌کند، در برخی استان‌های کشور از جمله سیستان و بلوچستان، هزاران نفر بدون شناسنامه مانده‌اند و از دریافت ساده‌ترین حقوقی که یک شهروند ایرانی برخوردار است نیز محروم هستند.
از تعداد افراد بدون شناسنامه در سیستان و بلوچستان آمار دقیقی در دست نیست. در سال ۱۳۹۹، علیم یارمحمدی، نماینده وقت زاهدان اعلام کرد از جمعیت ۱۰۰ هزار نفری زاهدان ۳۰ درصدشان فاقد شناسنامه هستند. خبرگزاری تسنیم نیز، مهرماه ۱۴۰۱ نوشت: «آمارهای غیررسمی از وجود ۱۰۰ هزار بی‌هویت در سیستان و بلوچستان می‌گوید.»
شهرستان دشتیاری استان سیستان و بلوچستان نیز جزو مناطقی است که هزاران نفر از شهروندانش با این مشکل مواجه هستند. ساجد جوهر، عضو شورای شهر دشتیاری ۱۰ تیرماه ۱۴۰۲، در مصاحبه با رکنا از وجود نزدیک به پنج هزار و ۵۰۰ فرد فاقد شناسنامه در شهرستان دشتیاری خبر داد و گفت: «ما لیست این افراد را گرفته‌ایم و راستی آزمایی کرده‌ایم و به اتفاق بخشدار، به ثبت احوال تحویل دادیم و قرار شد که اگر نمی‌توانند شناسنامه و کارت ملی دریافت کنند، حداقل یک کد شناسایی به این افراد داده شود تا بتوانند از خدمات دولت الکترونیک و افتتاح حساب بهره‌مند شوند ولی هنوز نتیجه‌ای حاصل نشده است.»
او افزود: «الان نزدیک ۱۲۰ نفر از کسانی که درخواست داده بودند، توسط شورای تامین اطلاعات رد شده است و گفته‌اند اینها اصلا ایرانی نیستند. در صورتی که ۱۰۰ درصد ایرانی هستند با همه مدارکی که در دست است.»
این در حالی است که شهریورماه سال ۱۴۰۱، هاشم کارگر، رئیس سازمان ثبت احوال کشور از آغاز فرایند «صدور کارت شناسایی موقت» برای افراد بدون شناسنامه خبر داده و گفته بود «پس از فرایند صدور کارت شناسایی موقت و طی کردن الزامات حقوقی، قانونی و بررسی تابعیت‌های افراد برای آنها شناسنامه صادر می‌شود.»
افراد بی شناسنامه از دسترسی به بسیاری از حقوق اولیه شهروندی، از جمله آموزش، سلامت و بیمه محروم هستند. بی‌شناسنامه‌ها در یافتن شغل و خرید ملک و زمین نیز با مشکلات مختلفی مواجه هستند و اغلب آنها در شرایط بسیار دشوار معیشتی زندگی می‌کنند. آنها حتی حساب بانکی ندارند که به واسطه آن بتوانند یارانه دریافت کنند یا اینکه تحت پوشش اداره بهزیستی و کمیته امداد قرار بگیرند. کنتور برق و آب نیز نمی‌توانند دریافت کنند. با توجه به اینکه خدمات دولت، الکترونیکی است، حتی سهمیه آرد و کپسول گاز هم به این افراد تعلق نمی‌گیرد و به گفته عضو شورای شهر دشتیاری، آنها کپسولی که به فرد دارای شناسنامه، ۱۶ هزار تومان فروخته می شود را در بازار آزاد ۳۰۰ هزار تومان می‌خرند. کودکان بی‌شناسنامه نیز تنها تا مقطع دیپلم نیز می‌توانند به مدرسه بروند ولی بعد از آن، نیاز به شناسنامه دارند.
بسیاری از بی‌شناسنامه‌ها در سیستان و بلوچستان دارای هویت ایرانی هستند. این افراد در دهه‌های گذشته به دلایل مختلف از جمله نبود نمایندگی ثبت احوال در محل، دوری از مرکز شهرستان و فقدان راه ارتباطی مناسب، زندگی در مناطق کپری و عشایری، بی سوادی، ناآگاهی از مزایای شناسنامه، زایمان در منزل و مشکلات اقتصادی، امکان دریافت شناسنامه نداشته‌اند و فرزندان آنها نیز از دریافت شناسنامه محروم مانده‌اند.
ازدواج بلوچ‌های سیستان و بلوچستان ایران با بلوچ‌های پاکستان و افغانستان و ثبت نشدن سند ازدواج آنان دومین دلیل محروم ماندن شمار زیادی از شهروندان سیستان و بلوچستان از دریافت شناسنامه است. ثبت این نوع ازدواج‌ها فرایندی زمان‌بر است که چند مرحله آن به کشور همسایه مربوط می‌شود. این فرایند چندین سال به طول می‌انجامد، به همین دلیل بسیاری از این افراد ازدواجشان را ثبت نمی‌کنند.
به گفته پیمان حقیقت‌طلب، مدیر انجمن دیاران (مرجع مطالعات مهاجرت در ایران)، تا دهه ۶۰ هیچ مشکلی برای اعطای شناسنامه فرزندان مادر ایرانی وجود نداشت و بر اساس بند ۴ ماده ۹۷۶ قانون مدنی این فرزند، ایرانی حساب می‌شد. تا این زمان سیاست‌های مهاجرتی ایران، درهای باز بود و در مرز شرق و غرب برای ورود مهاجران سخت‌گیری وجود نداشت. اما در دهه ۷۰ به تدریج سختگیری‌ها برای تردد مهاجران افزایش یافت و در دهه ۸۰ به دلیل سیاست‌های سختگیرانه هیچ شناسنامه‌ای برای فرزندان مادران ایرانی و پدران افغانستانی صادر نشد که این موجب ایجاد دپوی جمعیت بی‌شناسنامه‌ها شد.
طبق قانون، تشکیل پرونده برای افراد فاقد شناسنامه، وظیفه اداره ثبت احوال است، اما بررسی میدانی در رابطه با مشخص شدن هویت و تابعیت این افراد توسط نهادهای اطلاعاتی و انتظامی انجام می‌شود و تصمیم نهایی در خصوص این افراد در شورای تامین شهرستان‌ها گرفته می‌شود. به نوشته روزنامه اعتماد «پرونده بسیاری از افراد نیز ماه‌ها و حتی سال‌هاست در شوراهای تامین بلاتکلیف مانده است.»
بحث تعیین هویت و آزمایش ژنتیک فرزندان مادران ایرانی نیز نیازمند حکم دادگاه است. دادگاه نیز در اکثر مواقع تست «دی ان‌ای» را ملاک قرار می‌دهد. اما اکثر افراد در سیستان و بلوچستان توان مالی پرداخت هزینه میلیونی این تست را ندارند و پرونده دریافت شناسنامه برای فرزندشان در این مرحله متوقف می‌شود. علاوه بر این، بنا به گفته عبدالناصر درخشان، نماینده ایرانشهر، تجهیزات آزمایشگاهی برای آزمایش تست «دی ان‌ای» در جنوب استان سیستان و بلوچستان وجود ندارد.