اصفهان حتی یک روز پاک ندارد، اما به توسعه صنعت اصرار دارد
آلودگی و وارونگی هوا در پاییز و زمستان، یکی از لاینحل‌ترین معضلات کلان شهرهای ایران و یکی از مشکلاتی است که بارها شورای تامین و متولیان استان‌هایی مثل اصفهان را به پای میز مدیریت بحران کشانده است. با این حال اما این بحران هرگز راهی برای مدیریت و پیشگیری نیافته و عدم مدیریت، این معضل را به مسئله‌ای ماندگار و پایدار برای اصفهان بدل کرده است.
تا جایی که در سال جاری اصفهان حتی یک روز، هوای پاک نداشته و این رکورد در تاریخ ۲۴ شهریور در مصاحبه «ایمنا» با رئیس اداره امور آزمایشگاه‌های اداره کل حفاظت محیط زیست استان اطلاع رسانی شد.
یکی از نتایج جلسات مدیریت بحران سال ۱۳۹۶ برای چاره اندیشی در خصوص آلودگی هوای اصفهان، آغاز پژوهش‌هایی با عناوین «پروژه منشایابی ذرات معلق» و «سیاهه آلودگی هوای اصفهان» توسط شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان و دانشگاه‌های معروف این شهر بود.
این پژوهش‌ها که در دوران ریاست عیسی کلانتری در سازمان حفاظت از محیط زیست کشور و ایرج حشمتی در اداره کل محیط زیست استان اصفهان انجام شد، هرگز به طور کامل از مراجع رسمی منتشر نشد اما گزارش‌های خبری، نتایج این تحقیقات را به صورت ناقص منتشر کرد.
در گزارش‌های خبری از «پروژه منشا یابی ذرات معلق» و «سیاهه آلودگی هوای اصفهان»، تنها نقش تقریبی آلاینده‌های شهری و صنعتی اعلام شده و نتیجه تکمیلی یا آمار جزئی از آنها که موید کیفیت پژوهش‌ها باشد در دسترس نیست. در مقابل، اخباری دال بر بد قولی مجری تحقیقات، تکذیب بدقولی دانشگاه‌های اصفهان و مصلحت اندیشی‌های شورای شهر اصفهان در عدم انتشار این نتایج منتشر شده است.
به گزارش خبرگزاری مهر و به نقل از محسن سلیمانی، دانشیار گروه محیط زیست دانشگاه صنعتی اصفهان و عضو تیم پژوهش، «هرچند لازم است منشا و سهم آلاینده‌های هوا هر سال مورد پژوهش و اندازه گیری قرار بگیرد، اما بر اساس اندازه گیری‌های انجام شده در سال‌های ۹۶ و ۹۷ سهم صنایع در آلودگی هوای اصفهان، ۳۷ درصد در تمامی فصول بوده است.»
با وجود ورود ستاد مدیریت بحران به مقوله آلودگی، نه تنها آلودگی هوا در این سال‌ها کاهش نیافته که اصفهان هرسال را با هوای پاک کمتری می‌گذراند. از پاییز سال ۹۸، همزمان با افزایش قیمت سوخت‌های خانگی و کاهش ترددهای شهری به دلیل همه گیری کرونا، آلودگی بسیاری از مصارف شهری اعم از حمل و نقل و احتراق خانگی، کاهش یافته اما با توجه به اینکه پس از سال ۹۷ و زمان انجام این پژوهش‌ها، بسیاری از صنایع استان اصفهان، با شعارهای مختلف توسعه پیدا کرده، بنابراین این احتمال وجود دارد که در حال حاضر سهم آلایندگی صنایع بیشتر از ۳۷ درصد باشد.
پاییز سال گذشته، مدیر کل اداره محیط زیست استان اصفهان در جلسه علنی شورای شهر اصفهان اعلام کرد که: «۵۵۰ صنعت آلاینده در استان وجود دارد که ۴۵۰ مورد از آنها در شعاع ۵۰ کیلومتری شهر اصفهان قرار دارد. به عبارت دیگر ۷۰ درصد از صنایع در ۶ درصد مساحت جغرافیایی استان مستقر است. جایی که ۷۵ درصد از جمعیت استان هم در آن زندگی می‌کنند.»
صنایع فولاد و ذوب آهن، سنگ، ماشین سازی و صنایع کوچک‌تر که مصرف کننده این صنایع کلان و مادر هستند، بخش زیادی از مساحت استان اصفهان (بیش از ۱۲ هزار هکتار) را در قالب شهرک‌های صنعتی، مجموعه معادن و کوره‌ها، کارخانه‌ها و کارگاه‌ها تصرف کرده‌اند.
این صنایع که اغلب از دهه ۶۰ در اصفهان و به فراخور شرایط جغرافیایی این استان ایجاد شده‌اند، با پرداخت مالیات، بار مادی آلودگی خود را جبران می‌کنند، که به گفته مدیر کل سابق اداره محیط زیست اصفهان، همین «عوارض آلایندگی» هم از «دانه درشت‌ها» گرفته می‌شود و واحدهای کوچک عوارض خود را مطابق با قوانین موجود پرداخت نمی‌کنند.
هرچند مالیات دریافت شده از «دانه درشت‌ها» مثل فولاد و ذوب آهن قطعا مقدار قابلی است، اما با فرض صرف کامل این درآمد در جهت کنترل آلودگی، آلودگی دائمی هوای اصفهان نمایانگر ناکارآمدی این عوارض در کنترل آلودگی است.
خبرگزاری ایسنا به نقل از حشمتی در جلسه علنی شواری شهر اصفهان نوشته: «اگر اصفهان بخواهد طبق قانون با صنایع استراتژیک کشور برخورد کند، تولید کشور با مشکل مواجه می‌شود. باید بگوییم که در دهه‌های گذشته برخی مسائل را لاپوشانی کرده‌ایم بنابراین تصور می‌کنند اصفهانی‌ها زیاده خواه هستند.»
به کام صنعت، به زیان محیط زیست
اصفهان بارها به زیاده خواهی در مورد ایجاد «فولاد مبارکه» در این استان کویری و کم آب متهم شده است. این در حالی است که صنعت فولاد در دهه ۶۰ و با تجربه ۸ سال جنگ تحمیلی، بنابر مصالح سیاسی در مرکز کشور و در حاشیه رودخانه زاینده رود ایجاد شد.
استقرار این صنعت و ایجاد صنایع متصل به آن در این استان و استان‌های مجاور، باعث شد تا مرکز ایران، در بخش‌های کویری که پتانسیل کمی برای صنعتی شدن دارند، به «قطب صنعت» کشور بدل شود و با پشتوانه اقتصادی همین صنایع، شهرها گسترش یابد و حتی انتقال‌های آب به سبب ادامه حیات و صنایع در ایران رقم بخورد.
ماحصل این اقدامات، علاوه بر تشدید کم آبی بخش مرکزی ایران، موجب افزایش آلودگی‌های صنعتی حداقل در چهار استان تهران، اصفهان، سمنان و یزد شد. در این میان، اصفهان که بار عمده این آلودگی‌ها را برعهده دارد، با گازهای آلاینده، ذرات سرب، اکسیدهای نیتروژن، گوگرد، ازن، مونوکسید کربن و ذرات معلق دیگر احاطه شده و راهکاری برای برون رفت از شرایط فعلی‌اش وجود ندارد.
اصفهان به زودی علاوه بر آب، هوای قابل استنشاق برای شهروندانش را هم از دست می‌دهد و البته نباید فراموش کرد که آلودگی هوا، یکی از جدی‌ترین معضلاتی است که نه تنها یک منطقه که جهان را در بستر لایه اوزون با مشکل مواجه خواهد کرد.
با شرایط اجتماعی موجود در کشور، فساد سیستماتیک و رانت‌های صنایع کلان، امکان جابه جایی آنها به نقاط مساعدتر وجود ندارد. همچنین با تحریم‌های اعمال شده بر ایران، امکاناتی مثل فیلترهای هوا، گران، بدون صرفه و توجیه اقتصادی و دور از دسترس اغلب صنایع هستند. بنابراین هرچند قانونی به نام «قانون هوای پاک» صنایع را ملزم به همکاری در بهبود کیفیت هوا می‌کند، اما این صنایع، قانون گریزی کرده و نه تنها نقش خود در کاهش آلودگی هوای اصفهان را ایفا نمی‌کنند، بلکه همواره در «مسیر توسعه» و بهره برداری بیشتر از منابع طبیعی هم قرار دارند.
بسیاری از صاحب نظران همچون اساتید تاریخ و گردشگری و دیگر علوم انسانی معتقدند، شهر توریستی اصفهان ظرفیت کافی برای ایجاد اشتغال، کسب درآمد و جهانی شدن را دارد و پرداختن به موضوعات گردشگری، ثروت زیادی برای این شهر بهمراه خواهد داشت.
در نگاه نخست، شاید کسب درآمد از طریق گردشگری، توان رقابت با ثروت آفرینی صنایع دیگر را نداشته باشد، اما نباید فراموش کرد که این نوع کسب درآمد، نه تنها مانع آلودگی، مصرف و اتمام منابع طبیعی و تاریخی استان می‌شود، بلکه توجه بیشتری را به آنها معطوف می‌کند و گام موفقی در جهت حفظ آنها به حساب می‌آید.
همچنین تجربه‌های گردشگری بومی، ثابت کرده، بیشترین سود حاصل از صنعت گردشگری، برخلاف صنایع آلاینده، برای شهروندان است و نه سرمایه‌گذاران غیر بومی، حکومت و عده‌ای خاص.
اصفهان حتی یک روز پاک ندارد، اما به توسعه صنعت اصرار دارد.
آلودگی و وارونگی هوا در پاییز و زمستان، یکی از لاینحل‌ترین معضلات کلان شهرهای ایران و یکی از مشکلاتی است که بارها شورای تامین و متولیان استان‌هایی مثل اصفهان را به پای میز مدیریت بحران کشانده است. با این حال اما این بحران هرگز راهی برای مدیریت و پیشگیری نیافته و عدم مدیریت، این معضل را به مسئله‌ای ماندگار و پایدار برای اصفهان بدل کرده است.
تا جایی که در سال جاری اصفهان حتی یک روز، هوای پاک نداشته و این رکورد در تاریخ ۲۴ شهریور در مصاحبه «ایمنا» با رئیس اداره امور آزمایشگاه‌های اداره کل حفاظت محیط زیست استان اطلاع رسانی شد.
یکی از نتایج جلسات مدیریت بحران سال ۱۳۹۶ برای چاره اندیشی در خصوص آلودگی هوای اصفهان، آغاز پژوهش‌هایی با عناوین «پروژه منشایابی ذرات معلق» و «سیاهه آلودگی هوای اصفهان» توسط شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان و دانشگاه‌های معروف این شهر بود.
این پژوهش‌ها که در دوران ریاست عیسی کلانتری در سازمان حفاظت از محیط زیست کشور و ایرج حشمتی در اداره کل محیط زیست استان اصفهان انجام شد، هرگز به طور کامل از مراجع رسمی منتشر نشد اما گزارش‌های خبری، نتایج این تحقیقات را به صورت ناقص منتشر کرد.
در گزارش‌های خبری از «پروژه منشایابی ذرات معلق» و «سیاهه آلودگی هوای اصفهان»، تنها نقش تقریبی آلاینده‌های شهری و صنعتی اعلام شده و نتیجه تکمیلی یا آمار جزئی از آنها که موید کیفیت پژوهش‌ها باشد در دسترس نیست. در مقابل، اخباری دال بر بد قولی مجری تحقیقات، تکذیب بدقولی دانشگاه‌های اصفهان و مصلحت اندیشی‌های شورای شهر اصفهان در عدم انتشار این نتایج منتشر شده است.
به گزارش خبرگزاری مهر و به نقل از محسن سلیمانی، دانشیار گروه محیط زیست دانشگاه صنعتی اصفهان و عضو تیم پژوهش، «هرچند لازم است منشا و سهم آلاینده‌های هوا هر سال مورد پژوهش و اندازه گیری قرار بگیرد، اما بر اساس اندازه گیری‌های انجام شده در سال‌های ۹۶ و ۹۷ سهم صنایع در آلودگی هوای اصفهان، ۳۷ درصد در تمامی فصول بوده است.»
با وجود ورود ستاد مدیریت بحران به مقوله آلودگی، نه تنها آلودگی هوا در این سال‌ها کاهش نیافته که اصفهان هرسال را با هوای پاک کمتری می‌گذراند. از پاییز سال ۹۸، همزمان با افزایش قیمت سوخت‌های خانگی و کاهش ترددهای شهری به دلیل همه گیری کرونا، آلودگی بسیاری از مصارف شهری اعم از حمل و نقل و احتراق خانگی، کاهش یافته اما با توجه به اینکه پس از سال ۹۷ و زمان انجام این پژوهش‌ها، بسیاری از صنایع استان اصفهان، با شعارهای مختلف توسعه پیدا کرده، بنابراین این احتمال وجود دارد که در حال حاضر سهم آلایندگی صنایع بیشتر از ۳۷ درصد باشد.
پاییز سال گذشته، مدیر کل اداره محیط زیست استان اصفهان در جلسه علنی شورای شهر اصفهان اعلام کرد که: «۵۵۰ صنعت آلاینده در استان وجود دارد که ۴۵۰ مورد از آنها در شعاع ۵۰ کیلومتری شهر اصفهان قرار دارد. به عبارت دیگر ۷۰ درصد از صنایع در ۶ درصد مساحت جغرافیایی استان مستقر است. جایی که ۷۵ درصد از جمعیت استان هم در آن زندگی می‌کنند.»
صنایع فولاد و ذوب آهن، سنگ، ماشین سازی و صنایع کوچک‌تر که مصرف کننده این صنایع کلان و مادر هستند، بخش زیادی از مساحت استان اصفهان (بیش از ۱۲ هزار هکتار) را در قالب شهرک‌های صنعتی، مجموعه معادن و کوره‌ها، کارخانه‌ها و کارگاه‌ها تصرف کرده‌اند.
این صنایع که اغلب از دهه ۶۰ در اصفهان و به فراخور شرایط جغرافیایی این استان ایجاد شده‌اند، با پرداخت مالیات، بار مادی آلودگی خود را جبران می‌کنند، که به گفته مدیر کل سابق اداره محیط زیست اصفهان، همین «عوارض آلایندگی» هم از «دانه درشت‌ها» گرفته می‌شود و واحدهای کوچک عوارض خود را مطابق با قوانین موجود پرداخت نمی‌کنند.
هرچند مالیات دریافت شده از «دانه درشت‌ها» مثل فولاد و ذوب آهن قطعا مقدار قابلی است، اما با فرض صرف کامل این درآمد در جهت کنترل آلودگی، آلودگی دائمی هوای اصفهان نمایانگر ناکارآمدی این عوارض در کنترل آلودگی است.
خبرگزاری ایسنا به نقل از حشمتی در جلسه علنی شواری شهر اصفهان نوشته: «اگر اصفهان بخواهد طبق قانون با صنایع استراتژیک کشور برخورد کند، تولید کشور با مشکل مواجه می‌شود. باید بگوییم که در دهه‌های گذشته برخی مسائل را لاپوشانی کرده‌ایم بنابراین تصور می‌کنند اصفهانی‌ها زیاده خواه هستند.»
به کام صنعت، به زیان محیط زیست
اصفهان بارها به زیاده خواهی در مورد ایجاد «فولاد مبارکه» در این استان کویری و کم آب متهم شده است. این در حالی است که صنعت فولاد در دهه ۶۰ و با تجربه ۸ سال جنگ تحمیلی، بنابر مصالح سیاسی در مرکز کشور و در حاشیه رودخانه زاینده رود ایجاد شد.
استقرار این صنعت و ایجاد صنایع متصل به آن در این استان و استان‌های مجاور، باعث شد تا مرکز ایران، در بخش‌های کویری که پتانسیل کمی برای صنعتی شدن دارند، به «قطب صنعت» کشور بدل شود و با پشتوانه اقتصادی همین صنایع، شهرها گسترش یابد و حتی انتقال‌های آب به سبب ادامه حیات و صنایع در ایران رقم بخورد.
ماحصل این اقدامات، علاوه بر تشدید کم آبی بخش مرکزی ایران، موجب افزایش آلودگی‌های صنعتی حداقل در چهار استان تهران، اصفهان، سمنان و یزد شد. در این میان، اصفهان که بار عمده این آلودگی‌ها را برعهده دارد، با گازهای آلاینده، ذرات سرب، اکسیدهای نیتروژن، گوگرد، ازن، مونوکسید کربن و ذرات معلق دیگر احاطه شده و راهکاری برای برون رفت از شرایط فعلی‌اش وجود ندارد.
اصفهان به زودی علاوه بر آب، هوای قابل استنشاق برای شهروندانش را هم از دست می‌دهد و البته نباید فراموش کرد که آلودگی هوا، یکی از جدی‌ترین معضلاتی است که نه تنها یک منطقه که جهان را در بستر لایه اوزون با مشکل مواجه خواهد کرد.
با شرایط اجتماعی موجود در کشور، فساد سیستماتیک و رانت‌های صنایع کلان، امکان جابه جایی آنها به نقاط مساعدتر وجود ندارد. همچنین با تحریم‌های اعمال شده بر ایران، امکاناتی مثل فیلترهای هوا، گران، بدون صرفه و توجیه اقتصادی و دور از دسترس اغلب صنایع هستند. بنابراین هرچند قانونی به نام «قانون هوای پاک» صنایع را ملزم به همکاری در بهبود کیفیت هوا می‌کند، اما این صنایع، قانون گریزی کرده و نه تنها نقش خود در کاهش آلودگی هوای اصفهان را ایفا نمی‌کنند، بلکه همواره در «مسیر توسعه» و بهره برداری بیشتر از منابع طبیعی هم قرار دارند.
بسیاری از صاحب نظران همچون اساتید تاریخ و گردشگری و دیگر علوم انسانی معتقدند، شهر توریستی اصفهان ظرفیت کافی برای ایجاد اشتغال، کسب درآمد و جهانی شدن را دارد و پرداختن به موضوعات گردشگری، ثروت زیادی برای این شهر بهمراه خواهد داشت.
در نگاه نخست، شاید کسب درآمد از طریق گردشگری، توان رقابت با ثروت آفرینی صنایع دیگر را نداشته باشد، اما نباید فراموش کرد که این نوع کسب درآمد، نه تنها مانع آلودگی، مصرف و اتمام منابع طبیعی و تاریخی استان می‌شود، بلکه توجه بیشتری را به آنها معطوف می‌کند و گام موفقی در جهت حفظ آنها به حساب می‌آید.
همچنین تجربه‌های گردشگری بومی، ثابت کرده، بیشترین سود حاصل از صنعت گردشگری، برخلاف صنایع آلاینده، برای شهروندان است و نه سرمایه گذاران غیر بومی، حکومت و عده‌ای خاص.