نگاه امنیتی حکومت به کمپین‌های کمک‌رسانی و سرکوب داوطلبان در زمان وقوع بحران
مشکلات
نویسنده: شهرام افشار
اگرچه مدیریت بحران در زمان بروز بلایای طبیعی مانند سیل و زلزله از وظایف دولت است، اما نقش مردم نیز در این زمینه بسیار حیاتی است. داوطلبان محلی با مداخله سریع و تهیه فوری امکانات اولیه، می‌توانند در پایین آوردن میزان خسارات و رنج آسیب‌دیدگان بسیار تاثیرگذار باشند. حتی در کشورهای پیشرفته و دارای تجارب موفق در مدیریت بحران نیز مردم به ویژه در قالب سازمانهای مردم‌نهاد یا همان «ان‌جی‌او»ها، نقش اساسی در هنگام بروز بحران ایفا می‌کنند. اما در ایران، حاکمیت نه تنها کارنامه خوبی در مدیریت بحران نداشته، بلکه با امنیتی کردن فضا و سرکوب امدادگران داوطلب، مانع از کمک‌رسانی به موقع مردم و سازمانهای مردم‌نهاد به آسیب‌دیدگان شده است. مقایسه زلزله خوی و زلزله ترکیه که به فاصله کمی از هم رخ داد، عمق فاجعه را به خوبی آشکار می‌سازد.
در زلزله ۷.۸ ریشتری ۱۷ بهمن‌ماه ۱۴۰۱ جنوب ترکیه که ۱۱ استان این کشور و ۳۰ میلیون نفر را تحت تاثیر قرار داد و بیش از ۵۰ هزار کشته بر جا گذاشت، مردم، سلبریتی‌ها و سازمانهای مردم نهاد این کشور بلافاصله به یاری زلزله زدگان شتافتند. در اولین روزهای وقوع زلزله، «نصرت گوکچه» و «بوراک اوزدمیر» دو تن از آشپزهای سرشناس ترکیه، کامیون‌های حامل مواد اولیه موردنیاز زلزله‌زدگان را روانه منطقه کردند. «آجون ایلیجالی» مجری و تهیه‌کننده مشهور ترکیه، یکصد تریلی آب معدنی راهی مناطق زلزله‌زده کرد. «هالوک لونت» خواننده معروف ترک که از مدیران موسسه مردم‌نهاد «آحباپ» است، با مشارکت سایر سلبریتی‌های ترکیه و کمک‌های مردمی، برای ۲ هزار خانواده زلزله‌زده، کانکس و برای هزاران نفر دیگر چادر تهیه کرد و به مدت چندین روز میان زلزله‌زدگان، آب و غذا توزیع کرد. این خواننده ترک همچنین اعلام کرد موسسه احباپ، در بازسازی مدارس تخریب شده مشارکت خواهد کرد، برای سالمندان مراکز اقامتی خواهد ساخت، مراکز توانبخشی احداث خواهد کرد و برای دانشجویان زلزله‌زده خوابگاه خواهد ساخت. به جز این افراد، صدها سلبریتی ترک دیگر، دهها سازمان مردم نهاد و هزاران شهروند ترک شخصا در مناطق زلزله‌زده حضور یافتند و به آسیب‌دیدگان کمک کردند.
برنامه تلویزیونی «یک‌دل برای ترکیه»، کمپینی تاریخی و منحصربفرد در کمک‌رسانی مردمی به زلزله‌زدگان بود. طی این کمپین، تلویزیون‌های ترکیه برنامه‌های عادی خود را قطع کردند و به پخش این برنامه پرداختند. برنامه از ۲۱۳ شبکه تلویزیونی ترکیه و ۵۶۲ شبکه رادیویی به مدت هفت ساعت به صورت زنده پخش شد و بیش از ۱۱۵ میلیارد لیر کمک نقدی برای زلزله‌زدگان جمع آوری شد. مجریان معروف ترکیه این برنامه را اجرا کردند و صدها سلبریتی ترک با حضور در استودیو، مقابل دوربین‌های تلویزیونی نشستند و با اهداکنندگان به شکل تلفنی صحبت کردند و مبالغ جمع‌آوری شده را یادداشت و سپس در برنامه اعلام کردند. بسیاری از سیاستمداران، نمایندگان مجلس، بازرگانان، هنرمندان و سازمانهای غیردولتی از سراسر ترکیه در این کمپین شرکت کردند.
در تمامی مراحل کمک‌های مردمی برای زلزله‌زدگان ترکیه، دولت این کشور نه تنها سنگ‌اندازی نکرد، بلکه با اشخاص و سازمانهای مردم‌نهاد تعامل و همکاری نمود تا رنج آسیب دیدگان کاهش یابد و شرایط زلزله‌زدگان هر چه سریعتر بهبود یابد. اما در ایران وضعیت به گونه‌ای کاملا متفاوت رقم می‌خورد.
در ۸ بهمن‌ماه ۱۴۰۱ زلزله‌‌ای به بزرگی ۵.۹ ریشتر شهرستان خوی آذربایجان و روستاهای اطرافش را لرزاند. در این زلزله چندین نفر جان باختند. به دلیل کوتاهی دولت در امدادرسانی و مدیریت بحران بسیار ضعیف، زلزله‌زدگان در هوای سرد زمستان چندین روز بدون سرپناه و غذا در فضاهای باز و خیابانها سرگردان ماندند. در شهر خوی، زلزله‌زدگان در اعتراض به عدم توزیع لوازم مورد نیاز اولیه مانند چادر، غذا و پتو دست به اعتراض زدند که با سرکوب ماموران امنیتی مواجه شد. کم‌کاری نهادهای دولتی و نیاز مبرم زلزله‌زدگان به امدادرسانی فوری، سبب شد تا شهروندان آذربایجانی خود دست به کار شده و کمپین کمک به زلزله‌زدگان تحت عنوان «وطن آدینا بیرلیک یاراشار» (زینت وطن اتحاد است) را شکل دادند. بلافاصله هزاران نفر به آن پیوستند و در تمام شهرهای آذربایجان با ایجاد ایستگاه‌های جمع‌آوری کمک‌های مردمی به یاری زلزله‌زدگان خوی شتافتند. اما حکومت به جای استقبال از این کمک‌ها، با امنیتی کردن فضا، احضار امدادگران به نهادهای اطلاعاتی، بستن جاده‌ها به روی امدادگران و توقیف کمک‌های مردمی، به مقابله با امدادگران برخاست و در بسیاری موارد، مانع امدادرسانی مردم به زلزله‌زدگان شد.
قوه قضاییه نیز شماره حساب کریم باقری، فوتبالیست سرشناس آذربایجانی که برای جمع‌آوری کمک‌های نقدی و بشردوستانه برای زلزله‌زدگان خوی اعلام کرده بود را مسدود کرد. خبرگزاری میزان متعلق به قوه قضاییه اعلام کرد مسدودشدن این حساب «بر اساس قانون مدیریت بحران کشور» صورت گرفته و به جز سازمانهای دولتی، «هیچ شخص حقیقی یا حقوقی دیگری مجاز به تبلیغ و جمع آوری کمک‌های مالی مردمی نیست.» دولت ابراهیم رئیسی نیز پیشنهاد کشورهای ترکیه و آذربایجان برای کمک‌های بشردوستانه به زلزله‌زدگان خوی را رد کرد. آن هم در شرایطی که هزاران نفر از زلزله‌زدگان خوی در سرمای زیر صفر درجه زمستان به حال خود رها شده بودند.
پس از سیل اسفندماه سال ۱۳۹۷ ترکمن صحرا نیز نیروهای امنیتی، مراکز جمع‌آوری کمک‌های مردمی در تبریز و دیگر شهرهای آذربایجان را بستند و مانع جمع‌آوری کمک‌های مردمی به سیل‌زدگان توسط فعالین مدنی شدند. ماموران کردند که این نوع کمک‌ها موجب «بدبینی مردم به نظام» می‌شود. در جریان کمپین کمک به سیل‌زدگان خرداد ۱۴۰۲ شهرستان گرمی اردبیل هم، ماموران با امنیتی کردن فضا به برخورد قهری با امدادگران روی آوردند و شمار زیادی از آب معدنی‌های جمع‌آوری شده توسط فعالین مدنی را توقیف کردند و فعالین مدنی اردبیل را به دلیل انتقال آب مدنی به گرمی، چندین ساعت مورد بازجویی و بازخواست قرار دادند. به گفته فعالین مدنی اردبیل، فرماندار و دادستان گرمی، اداره اطلاعات و سپاه پاسداران بانیان این برخوردها بودند و تاکید داشتند که کمک‌های جمع‌آوری شده باید به آنها تحویل داده شود و آنها میان سیل‌زدگان توزیع کنند. در حالی که به دلیل تخلفات گسترده صورت گرفته، مردم نسبت به مسئولان و نهادهای حاکمیتی کاملا بی‌اعتماد شده‌اند و اصرار دارند کمک‌های خود را شخصا یا از طریق نهادهای غیرحکومتی به آسیب‌دیدگان برسانند.
سازمانهای مردم‌نهاد و انجمن‌های مستقل نیز از برخوردهای امنیتی حکومت مصون نمانده‌اند. برای مثال، در سال ۱۳۹۹، «جمعیت امام علی»، از بزرگ‌ترین نهادهای خیریه غیردولتی در ایران پلمب شد و سه نفر از مدیران آن بازداشت شدند. سپاه پاسداران شاکی این جمعیت بود و اتهام بازداشت‌شدگان نیز «اقدام علیه امنیت ملی» اعلام شد.
نیروهای داوطلب و سازمانهای مردم‌نهاد، در مواقع بحران در حالی به بهانه‌های مختلف سرکوب می‌شوند که دولت همواره دیر به میدان می‌رسد و مسئولان به جای امدادرسانی واقعی به آسیب‌دیدگان، درصدد کارهای نمایشی و بهره‌برداری سیاسی از بحرانها بر می‌آیند و سعی می‌کنند دولت، سپاه، بسیج و روحانیون را به عنوان امدادگران اصلی و منجی مردم معرفی کنند. این در حالی است که به گفته مجید محمدی، جامعه شناس، «یک گروه متشکل ده پانزده نفره محلی در شرایط سیل بیشتر از یک گردان نظامی که صدها کیلومتر از محل واقع فاصله دارد می‌تواند جان انسان‌ها را با چند قایق نجات دهد. چنین گروه‌هایی با در اختیار داشتن چند کپسول اکسیژن، جعبه کمک‌های اولیه یا سگ زنده‌یاب و با آموزش‌هایی چند روزه می‌توانند دهها نفر را در ساعات اولیه از زیر آوار زلزله نجات داده یا به بیمارستان برسانند. نیروهای اورژانس در جوامع دمکراتیک عمدتا نیروهای داوطلب و محلی هستند. اثری از این نیروهای داوطلب سازمان یافته در جریان امداد پس از زلزله در ایران دیده نشده است.»
شارمین میمندی‌نژاد، بنیان‌گذار خیریه «جمعیت امام علی» خردادماه ۱۴۰۲ بعد از آزادی از زندان و خروج از کشور، در مصاحبه با بی‌بی‌سی، «توهم خدا پنداری حکومت» را دلیل سرکوب سازمانهای مردم‌نهاد دانست و گفت حکومت می‌خواهد بگوید «ما مالک همه چیز همستیم» او گفت «کاسبکاران دینی که به فکر بقا و ادامه حکومت خود هستند از این حمایت‌ها و حرکت‌ها خوششان نمی‌آید.»
منابع: