زلزله خاموش تهران، یک فرونشست دیگر در پایتخت ایران
در پی فرونشست زمین در خیابان جامی تهران، یک درخت کج شده و شاخه‌های آن روی ساختمانی در کنارش افتاده است.
این اولین بار نیست که فرونشست زمین در تهران مشکل‌ساز می‌شود.حلیا سادات حسینی، سرپرست اداره کل محیط زیست شهرداری تهران چند روزگذشته شهر تهران را به عنوان رکورد دار فرونشست زمین در جهان معرفی کرده بود.او از فرو نشست زمین به عنوان «زلزله خاموش یا سرطان زمین» یاد کرده و گفته بود این مشکل در جنوب، مرکز و دشت‌های غرب و جنوب غرب تهران بیشتر دیده می‌شود. با توجه به کمبود منابع آبی، خشکسالی‌ها، حفر بی‌رویه چاه‌های آب و نشست زمین بر اثر حفر تونل برای گسترش خطوط مترو در تهران خطر فرونشست زمین در تهران روز‌به روز جدی‌تر می‌شود. اما دلایل عمده این بحران کجاست؟ آمار و ارقام در این رابطه چه می‌گویند و چگونه میتوان این معضل را مدیریت و خطرات آن را کاهش داد ؟
اگر بخواهیم برای فرو نشست زمین تعریفی ارائه دهیم، براساس تعریف یونسکو فرونشست عبارت از فرو ریزش و یا نشست سطح زمین است که در مقیاس بزرگ روی می‌دهد. به طور معمول این اصطلاح به حرکت قائم رو به پایین سطح زمین گفته می‌شود. عوامل متعددی باعث ایجاد این پدیده می‌شود، از جمله این پدیده‌ها آب شدگی یخ‌ها، حرکت آرام زمین، خروج گدازه و عملیات انسانی نظیر معدن کاری یا برداشت آب زیرزمینی و نفت است. فرونشست به «بمب ساعتی بی‌صدا» تشبیه شده که علاوه بر ایجاد گودال‌های بزرگ، می‌تواند موجب تخریب سازه‌ها شود و مقاومت آنها را در برابر زلزله کاهش دهد. فرونشست را «خطرناک‌ترین مخاطره طبیعی» دانسته است، زیرا «قابل مشاهده نیست و زمانی متوجه این رخداد می‌شویم که دچار آن شده‌ایم.»
بحران فرونشست تهران کدام مناطق را دربر گرفته است
بر اساس آمار فرو نشست زمین در ایران بیش از ۵ برابر میانگین جهانی است. در سال ۹۷ نیز مجله علمی «نیچر» در گزارشی اعلام کرد که بخش‌هایی از تهران سالانه ۲۵ سانتی متر نشست می‌کند که یکی از بالاترین رقم‌ها در جهان است. در حالی که علیرضا شهیدی، رئیس سازمان زمین‌شناسی، خبر داد که فرونشست زمین در تهران تا «۳۶ سانتیمتر در سال نیز مشاهده شده است.»
مطالعات سازمان زمین شناسی ایران نیز نشان می‌دهد که برخی نقاط اطراف تهران سالیانه حدود ۲۵ سانتی متر فرونشست دارد، اما این فرو نشست در تمام نقاط اطراف تهران یکدست نیست. بر اساس همین مطالعات، فرونشست زمین در حاشیه جنوب غرب تهران در ۱۰ سال گذشته تقریبا دو تا سه برابر شده است.
به گفته محمد آقامیری، نایب رئیس کمیسیون عمران و حمل و نقل شورای شهر تهران اگر فکری به حال پدیده فرونشست در تهران نشود ، تا ۱۰ سال دیگر بسیاری از مناطق تهران قابل سکونت نخواهد بود.
دشت ورامین و دشت تهران، کرج و شهریار از عمده مناطقی در تهران هستند که در بحران فرونشست، بیشتر از بقیه مناطق در معرض خطر هستند. به گفته حلی اسادات حسینی در نشست علمی- تخصصی بررسی پدیده فرونشست زمین در تهران که در بهمن ماه گذشته برگزار شد، دشت ورامین با پهنه‌ای افزون بر ۷۰۰ کیلومتر مربع دچار فرونشست های جدی بوده است که با توجه به نزدیکی راه آهن تهران-مشهد به این دشت، هم‌اکنون سازه‌های پیوند دار با راه آهن در معرض خطر هستند. فرونشست زمین آسیب‌هایی به خطوط ریلی راه آهن تهران_مشهد وارد کرده است، که مسئولان قطار هنگام عبور از آن منطقه سرعت خود را کاهش می‌دهند. خیلی از خطوط ریلی از مناطق فرونشست زمین می‌گذرند و اگر این فرونشست زمین منجر به شکستگی خطوط ریلی شود منجر به واژگونی قطار و فجایع انسانی جدی خواهد شد.
همچنین مناطق ۱۹،۱۸،۱۷،۱۶ و ۲۰ شهرداری تهران و شهرهای اسلامشهر، شهریار، چهاردانگه، نسیم شهر، صباشهر و کهریزک نیز تحت تاثیر فرو نشست دشت تهران قرار دارند.
فرونشست زمین همچنین در حاشیه بوستان ولایت تهران آثار خود را به صورت ایجاد ترک گسترده پدیدار کرده است و هرچه به سمت جنوب بوستان ولایت می‌رویم، این ترک ها بیشتر می‌شود. میدان بهارستان، امام خمینی تهران نیز در محورهای اصلی فرونشست‌های در کلانشهر تهران قرار گرفته‌اند.
راه‌حل های پیشنهادی جلوگیری از تشدید فرونشست
- نظارت مستقیم شهرداری ها در زمینه حفاظت و بهره‌برداری از قنات‌ها، گود برداری و حفاری‌هایی که در جریان رگ آب‌ها هستند و اعمال قوانین سختگیرانه درباره برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی از عواملی است که باید برای خروج از بحران به آنها پرداخته شود.
- بخش عمده ای از ابیاری فضاهای سبز شهری در تهران نیز به جای برداشت از منابع زیرزمینی می‌تواندد به روش بازچرخانی که به عنوان الگویی مصرفی و روشی مرسوم در کشورهای تحت فرونشست کاربرد دارد ابیاری شوند. در روش بازچرخانی پساب‌های شهری برای آبیاری فضاهای سبز شهری تصفیه شده و مجدد مورد استفاده قرار می‌گیرند. استفاده از این الگو یکی از اقدامات مناسبی است که به کاهش برداشت از منابع زیرزمینی تهران و در نتیجه، جلوگیری از تشدید روند فرونشست زمین در پایتخت کمک خواهد کرد.
روش بازچرخانی آب، یکی از راهکارهای مناسب جلوگیری از تشدید روند فرونشست زمین در پایتخت استاز سهم منابع زیرزمینی برای آبیاری فضای سبز بکاهد و بر سهم بازچرخانی آب یعنی استفاده از پساب تصفیه‌شده برای آبیاری بوستان‌ها و فضاهای سبز تهران اضافه کند.