پسماند ۱۰ میلیون تنی سرب و روی بلای جان شهروندان زنجان
مشکلات
نویسنده: شهرام افشار
معدن سرب و روی انگوران در شهرستان ماهنشان و ۱۳۵ کیلومتری زنجان واقع شده و بزرگترین معدن سرب و روی خاورمیانه است. معدن انگوران از نظر عیار بالای فلز محتوی، از معادن نادر در جهان است و بالاترین عیار سرب و روی کشور هم متعلق به این معدن است. استان زنجان بزرگترین تولیدکننده سرب و روی در ایران است. این استان بیش از ۹۰ درصد سرب و روی کشور را تولید می‌کند. فروردین ماه ۱۴۰۱، امید فلاح، مدیر مجتمع سرب و روی انگوران اعلام کرد که تنها در سال ۱۴۰۰، بیش از یک میلیون و ۱۹۶ هزار تن ماده معدنی در این معدن استخراج شده است.
در حالی که یکصد سال از استحصال معدن انگوران می‌گذرد اما به دلیل خام فروشی و عدم ایجاد صنایع تبدیلی در استان زنجان، این معدن عظیم دستاوردی برای مردم استان زنجان نداشته است. در سال ۱۳۹۵ منصور ملکی‌نژاد، شهردار ماهنشان در مصاحبه با فارس، با بیان اینکه «متاسفانه از این معدن بزرگ و ثروت خدادادی جز مشکلات و آسیب‌های زیست‌محیطی و بیماری‌های خطرناک عاید مردم شهرستان ماهنشان نمی‌شود»، افزود: «با اعمال نظر و مافیای قدرت و استناد به برخی از قوانین و مقررات، مالیات بر ارزش افزوده که باید در خود شهرستان ماهنشان هزینه شود در استان‌هایی چون کرمان و اصفهان هزینه می‌شود.» در تیرماه ۱۴۰۲ نیز اسکندر عابدینی، رئیس شورای اسلامی استان زنجان با بیان اینکه، حتی یک درصد از عایدی فروش معادن ماهنشان برای جبران خسارت وارده به منطقه نیز اختصاص نمی‌یابد، گفت: «متاسفانه فقط تخریب و آلودگی محیط زیست عاید ساکنین این مناطق شده است.»
اما مسئله تنها به اینجا ختم نمی شود، بلکه پیامدهای حاصل از فرآوری غیراستاندارد سرب و روی در شهرک روی زنجان نیز به تهدیدی بزرگ برای محیط زیست و سلامت مردم منطقه بدل شده است. تولید روی در دهه ۷۰ در زنجان شروع شد. در دهه ۸۰ هم شهرک تخصصی روی در ۵ کیلومتری جاده زنجان - بیجار ایجاد شد و ۶۵ کارخانه سرب و روی در آن راه‌اندازی شدند. فعالیت این کارخانه‌ها مطابق با تکنولوژی روز و استانداردهای جهانی نبودند و از اسید برای فرآوری روی استفاده می‌کردند. بنابراین استحصال مواد معدنی که گاه تا بیش از ۴۵ درصد عیار داشت، با تکنولوژی ابتدایی، صورت گرفت و کارخانه‌ها هر روز صدها کامیون از پسماندهای سمی حاصله را بدون رعایت استانداردهای لازم در کنار این شهرک صنعتی دپو کردند. این پسماند خطرناک طی کمتر از ۲۵ سال یک کوه عظیم‌الجثه ۱۰ میلیون تنی شد و به تهدیدی بزرگ برای منطقه بدل شد.
این پسماند ۱۰ میلیون تنی که حاوی فلزات سنگین مانند سرب، روی، کادمیوم، جیوه، و مواد شیمیایی مانند اسید سولفوریک است، نه تنها محیط زیست، بلکه جان مردم منطقه را تهدید می‌کند، چرا که با وزش باد گرد و غبار این پسماند وارد ریه‌های مردم می‌شود و با هر بارش باران شیرآبه آن وارد خاک و محیط زیست می‌شود.
عبدالحسین پری زنگنه، استاد دانشگاه زنجان در سال ۱۳۹۱ در گفتگو با فارس، درباره تاثیرات نامطلوب سرب و روی بر سلامت شهروندانی زنجانی گفت: «سرب در ناخن و دندان افراد شهر زنجان و روستای نزدیک اطراف کارخانه سرب و روی زنجان به مقدار زیادی وجود دارد.» آبان‌ماه سال ۱۳۹۵ نیز عباسعلی زمانی، عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان و استادیار شیمی تجزیه گروه محیط زیست این دانشگاه به تسنیم گفت: «تحقیقات ما نشان می‌دهد آلودگی‌های خاک تا مرکز شهر دیده می‌شود که مربوط به شهرک صنعتی روی است یعنی فلزات سنگین تا وسط شهر آمده و تا دروازه‌ارگ را در برگرفته است.»
همچنین در مقاله‌ای با عنوان «ارزیابی وضعیت فلزات سنگین در منطقه‌ی شهرک صنعتی روی زنجان به کمک شاخص بار آلودگی» که در نشریه علمی «مدیریت خاک و تولید پایدار» چاپ شده، آمده است: «خاک‌های منطقه به عناصر روی، سرب و کادمیوم آلوده هستند. ضرایب تغییرات غلظت کل فلزات سنگین روی، سرب و کادمیوم در خاک‌های مورد مطالعه نسبتاً بالا بود. به‌طورکلی، فعالیت‌های صنعتی مربوط به فرآوری فلز روی، موجب ورود هم‌زمان چندین فلز سنگین به خاک‌های اطراف و کاهش کیفیت اراضی منطقه شده است.» محمدرضا فاطمی، مدیر سابق «تیم تحقیقاتی بررسی آلاینده جیوه در کشور» هم در سال ۱۳۹۹ به پیام‌ما گفت: «ما از نقاط مختلف کارخانه، موی سر کارکنان، مخازن درون کارخانه و برگ درختان تا محدوده ۵ کیلومتری نمونه برداشتیم. نتایج وحشتناک بود و میزان جیوه موجود در نمونه‌ها حتی در موی سر افراد، هزاران برابر میزان استاندارد بوده است.»
وقوع این فاجعه در حالی است که عباسعلی زمانی، عضو هیات علمی علوم محیط‌زیست دانشگاه زنجان می‌گوید کارخانه‌های فرآوری باید در کنار معدن سرب و روی انگوران احداث می‌شدند و پسماند حاصل به حفره ایجادشده از برداشت مواد انتقال می‌یافت. رضا رمضانی، فعال محیط‌زیست نیز با اشاره به اینکه نباید به یکباره حجم وسیعی از معادن سرب و روی استان استفاده می‌شد، می‌گوید: «این صنعت می‌توانست با حجم تولید پایین شمش روی، صنایع تبدیلی را فعال کند و به جای خام‌فروشی شمش روی، و وارد کردن ظروف تولیدی آن، ظرفیت استخراج را پایین آورد و بر صنایع تبدیلی تمرکز کند.»
انتقال پسماندهای جدید شهرک روی زنجان به روستای سردهات
در دو دهه گذشته، شهروندان زنجانی بارها با برگزاری تجمع‌های متعدد، نسبت به خطرات ناشی از این پسماندها و آسیب‌های ناشی از فعالیت شهرک روی زنجان، اعتراض کرده‌اند. تحت فشار افکار عمومی، مسئولان دولتی در سال ۹۶ تصمیم گرفتند پسماندهای جدید تولید شده در شهرک روی را به روستایی به نام مرصع در ۵۰ کیلومتری زنجان منتقل کنند که به دنبال اعتراضات گسترده روستاییان، این طرح متوقف شد. مسئولان نیز محل جدیدی را در روستای سردهات واقع در ۵۵ کیلومتری زنجان برای این کار انتخاب کردند و علیرغم اعتراض روستاییان و فعالین محیط زیست، از بهمن‌ماه سال ۱۳۹۹، روزانه ۲۰۰ کامیون پسماند تولید شده در شهرک روی زنجان به این منطقه منتقل می‌شود.
این در حالی است که کارشناسان محیط‌زیست زنجان می‌گویند، سازمان حفاظت محیط‌زیست در طرح مطالعات ارزیابی زیست‌محیطی محل انباشت پسماند شهرک روی در روستای سردهات، به داده‌سازی برای توجیه صدور مجوز پرداخته است و تهیه‌کنندگان این طرح تنها در یک نمونه «محل روستای سردهات را کیلومترها در نقشه جابجا کرده‌اند تا ادعا کنند محل انتخاب شده فاصله زیادی با چاه‌های آب منطقه دارد.»
همچنین به نوشته عصر ایران، پروژه مدیریت پسماند روی در روستای سردهات ایرادات فنی قابل توجهی دارد و برای «زیرسازی محل دپوی پسماند و فنس‌کشی اطراف آن» کاری نشده، و سازمان حفاظت محیط زیست با وجود این ایرادات با اجرای این پروژه موافقت کرده است. اشکان معمارزاده، نایب‌رئیس اتحادیه صنایع بازیافت ایران در گفت‌وگو با همشهری تاکید می‌کند «این کار اگر قرار باشد در اروپا انجام شود به این شکل است که ۵ لایه ۲۰ سانتی‌متری خاک رس در محل دپو کوبیده می‌شود سپس روی آن را با مواد "ژئوممبران" عایق می‌کنند.» به گفته وی در این صورت این مواد به یک کپسول بسته‌ای تبدیل می‌شود که چندین میلیون تن پسماند را در خود جای می‌دهد.
کارشناسان و فعالین محیط زیست هشدار می‌دهند انتقال پسماندها به روستای سردهات، تمامی مسیر ۵۰ کیلومتری انتقال پسماندها از شهرک روی تا محل جدید، از جمله زنجان‌رود(زنجان‌چایی)، چاه‌های آب منطقه، باغ‌ها، مزارع و سکونتگاه‌های منطقه را در معرض آلودگی‌های شدید قرار خواهد داد و فاجعه‌ای که در زنجان رخ داده، در روستای سردهات نیز تکرار خواهد شد.
به مزایده گذاشتن پسماند ۱۰ میلیون تنی شهرک روی
پس از چندین دهه برداشت که ذخیره معدن سرب و روی انگوران کاهش و قیمت خاک افزایش یافت و دولت که به جای چاره‌جویی برای پسماند ۱۰ میلیون تنی آلوده، در پی سودجویی از آن بود، به فکر تصاحب پسماند و استحصال دوباره آن افتاد. گفته می‌شود پسماند ۱۰ میلیون تنی، تا ۱۲ درصد سرب و روی دارد و حاوی مواد دیگری مانند کادمیوم، جیوه، کبالت، آهن و نیکل هست. در ۱۰ سال گذشته دولت و کارخانه‌های شهرک سرب و روی بر سر مالکیت این پسماندها اختلاف داشتند، کارخانه‌ها با تاکید بر اینکه دولت خاک را به تولیدکننده فروخته است و پول آن را دریافت کرده، معتقد بودند پسماند و عوایدش متعلق به آنهاست. اما مسئولان دولتی معتقد بودند طبق تبصره چهار ماده ۱۰ قانون معادن «باطله‌های معدنی» متعلق به دولت است و در سال ۱۳۹۹ نیز دولت با حکم دادگاه، پسماند را تصاحب کرد.
اکنون نیز این پسماند ۱۰ میلیون تنی توسط دولت به مزایده گذاشته شده است. مجید گلشنی، مدیرکل صنعت، معدن و تجارت استان زنجان، اعلام کرد ۱۳ تیرماه آخرین مهلت ارسال پیشنهادات مزایده است و ۲۶ تیرماه نیز نام برنده مزایده اعلام خواهد شد. مسئولان دولتی می‌گویند «درآمد حاصل از فروش پسماندها در حل مشکلات استان و همچنین پروژه‌های عمرانی هزینه خواهد شد.» مشخص نیست استانی که طی یکصد سال گذشته سودی از استخراج معدن عظیم سرب و روی نبرده، چه سودی از فروش این پسماند سرطان‌زا نصیب‌اش خواهد شد.
مجید گلشنی می‌گوید: «سرمایه‌گذاری که برنده این مزایده شد به قدری باید حرفه‌ای باشد که بتواند اقدامات پیش از برداشت پسماند روی را مهیا کند چون که حجم ۱۰ میلیون تن بسیار بالاست و احتمال به خطر افتادن جان کارکنان آن سرمایه‌گذار در مرحله آماده‌سازی وجود دارد. سرمایه‌گذار پیروز باید از ماشین‌آلات به روز و پیشرفته‌ای برخوردار باشد تا انتقال پسماندها بدون هیچ مشکل خاصی انجام بگیرد.» محمدرضا یافتیان، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان زنجان هم می‌گوید باطله این ۱۰ میلیون تن پسماند پس از استحصال در شهرک روی زنجان، به «روستای سردهات» منتقل خواهد شد.
با توجه به کارنامه سیاه مسئولان دولتی، این اظهارات به تنهایی نشان می‌دهد که زنجان و روستاهایش با چه خطر بزرگی مواجه هستند. کارشناسان و فعالین محیط زیست بارها در خصوص انتقال ۱۰ میلیون تن پسماند سرطان‌زا، به سردهات هشدار داده و تاکید کرده‌اند در این صورت تمامی مسیر ۵۰ کیلومتری شهرک روی تا روستای سردهات در معرض آلودگی‌های شدید قرار خواهند گرفت.
معدن انگوران به عنوان بزرگترین معدن سرب و روی خاورمیانه می‌توانست موجب رفع بیکاری و تحول اقتصادی در استان زنجان شود اما به دلیل فساد، سوء مدیریت مسئولان و تصمیم‌های غیرکارشناسی و رانت‌محور، تنها به بنگاه خام فروشی و تولیدکننده خوراک صنایع سایر استان‌ها تبدیل شده و تنها گروهی محدود از آن به ثروت‌های نجومی دست یافته‌اند. در کنار این فرصتسوزیها، تبعات زیست محیطی حاصل از استخراج و فرآوری غیراستاندارد سرب روی نیز بلای جای مردم استان زنجان شده و بنا به نوشته خبرگزاری ایلنا، هزینه ابتلا مردم منطقه به بیماری‌های ناشی از این مواد خطرناک حاوی فلزات معلق در هوا و رسوب آن در زمین و حل شدن آنها در آب و خاک منطقه، از مقدار تولید سرمایه و اشتغال این افراد در این استان بسیار بیشتر خواهد شد.
منابع: